Быяла: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.2 |
ZUFAr (фекер алышыу | өлөш) |
||
11 юл:
== Быяла тарихы (технология) ==
Оҙаҡ ваҡыт Быяла эшләү [[Боронғо Мысыр|Мысырҙа]] таныла, уға Хоссер пирамидаһының (беҙҙең эраға тиклем XXVII быуат) эске япмаларының ялтырап торған фаянс плиткалары һис шикһеҙ дәлил булып һанала; элекке осорға (фирғәүендәрҙең беренсе династияһы) фаянс биҙәүестәре табылдыҡтарына ҡарай, йәғни быяла Мысырҙа 5 мең йыл элек булған. Боронғо Месопотамия археологияһы, бигерәк тә боронғо [[Шумер]] һәм [[Аккад]], тикшеренеүселәрҙе Быяла эшләүҙең боронғо өлгөһөн Ашунаҡ районындағы Месопотамияла табылған ҡомартҡы тип иҫәпләй, Аҡҡад династияһы осорона ҡараған үтә күренмәле быяланың цилиндрик мисәте , йәғни уның йәше яҡынса дүрт мең ярым йыл тәшкил итә. Берлин музейында ?аҡланған 9 мм диаметрлы йәшел мунсаҡ быяла эшләүҙең иң боронғо өлгөләренең береһе тип һанала. Был мунсаҡта египтолог Флиндерс Питри Тебс янында тапҡан, ҡайһы бер фекерҙәр буйынса, мунсаҡ биш мең ярым йыл элек эшләнгән. Н. Н. Качалов билдәләүенсә, Старовильон батшалығы территорияһында археологтар хуш еҫтәр өсөн урында эшләнгән һауыттар таба. Ғалим раҫлауынса, «Мысырҙа һәм Көнбайыш Азия илдәрендә быяла эшләүҙ... беҙҙең көндәрҙән алты мең йыл элек булған»<ref>[http://www.bohemia-studio.ru/stati/steklo/zarozhdenie-steklodeliya.html Зарождение стеклоделия]. // ''Качалов Н.'' Стекло. — {{М.}}: Издательство АН СССР, 1959.</ref>.
Быяла тарихы тураһында , шулай уҡ бер нисә легенда бар, улар төрлө дәрәжәлә дөрөҫлөккә тап килә, улар буйынса технологияның нисек үҫешеүен аңлатырға мөмкин. Н. Н. Качалов уларҙың береһен ҡабатлап быяла етештерә, тип һөйлй боронғо натуралист һәм тарихсы Өлкән Плиний (I быуат). Был мифологик версия буйынса, ҡасандыр [[финикия]] сауҙагәрҙәре ҡомло ярҙа, таш булмағанда, үҙҙәре ташыған Африка содаһынан усаҡ һалғандар — иртәнсәк янғын урынында быяла тапҡандар.<ref name="kachalov"/><ref>[http://www.bohemia-studio.ru/stati/steklo/zarozhdenie-steklodeliya.html Зарождение стеклоделия] {{Wayback|url=http://www.bohemia-studio.ru/stati/steklo/zarozhdenie-steklodeliya.html |date=20170421151229 }}. // ''Качалов Н.'' Стекло. — {{М.}}: Издательство АН СССР, 1959.</ref>.
Был материалдың килеп сығышы тарихын өйрәнеүселәр Мысырмы, Финикиямы йәки Боронғо Месопотамиямы, Африка йәки Көнсығыш Урта диңгеҙ буйымы һ. б. — уртаҡ фекергә килерҙәр һәм ваҡытҡа ҡағылышлы ла «яҡынса 6 мең йыл элек»ме икәнен билдәләрһәр, әммә тәбиғәт фәне күренештәренең үҙенсәлеге — «асыштар синхронлығы» был осраҡта ҡайһы бер билдәләр менән күҙәтелеүе мөмкин, һәм ул хатта йөҙәр йылдар дауамында ла әллә ни ҙур айырма тыуҙырмай, бигерәк тә быяла бешереүҙең реконструкцияланған ысулында һиҙелерлек айырмалар булһа ла.
Быяла эшләүҙең килеп сығышы тураһында һөйләүсе легендаларҙың актуаллеге тарихи һәм этногеографик аспекттарға ғына ҡағылмай, Белемдәр теорияһы күҙлегенән ҡарағанда ситләтелгән генә әһәмиәткә эйә, әммә техниканың барлыҡҡа килеүенә, мәҫәлән, көршәк яһау оҫталығының «осраҡлы» процестарынан айырылған кеүек, яңы үҙенсәлектәргә эйә материал булдырыуҙың башланғыс нөктәһе булып тора — улар менән идара итеүҙең беренсе аҙымы, ә киләсәктә — ҡоролманы аңлау өсөн. Бер нисә версия бар, уларҙың береһе ошо миҫалды ҡулланып һорауҙы хәл итергә тырыша: быяла нимә ул? — Н. Н. Качалов тәҡдим итә<ref name="kachalov">''Качалов Н.'' Стекло. — {{М.}}: Издательство АН СССР, 1959.</ref>:
{{quote|... быяла барлыҡҡа килгән осорҙо керамика барлыҡҡа килеүҙән йәки, ғөмүмән, ниндәй ҙә булһа глазурьланған силикат изделиеларынан иҫәпләргә мөмкин. Балсыҡҡа йәки хатта силикат ярсығына беркетелгән теләһә ниндәй глазурь — композициялағын быяла, ә быяланы үҙ аллы материал булараҡ асыуҙың иң ышаныслы варианты керамика технологияһы процестарын кеше күҙәтеүе менән бәйле. Әммә боронғо ер һауыт-һабаһындағы глазурь продуктта икенсел роль уйнай һәм үтә күренмәй торған материал булып тора, йәғни быяланың төп айырыу үҙенсәлегенән мәхрүм, шунлыҡтан уны шартлы ғына быяла тип атарға мөмкин.}}
Бынан саҡ ҡына алдараҡ бөтә силикат материалдарҙың «быяла туғанлығы» идеяһын И. Ф. Пономарев әйтә, ғалим быяла генезисын башҡа силикат материалдарының үҙенсәлектәрен өйрәнеү өсөн уның төҙөлөшөн өйрәнеүҙең роле кеүек үк аңлауҙың мөһимлеген һыҙыҡ өҫтөнә ала; шул уҡ ваҡытта М. В. Ломоносовта<ref>''Пономарёв И. Ф.'' За дальнейшее развитие науки о стекле! — Труды, посвящённые памяти академика Ильи Васильевича Гребенщикова. / Главный редактор профессор К. С. Евстропьев. — Труды ГОИ. — Т. XXIV. — Вып. 145. — {{М.}}: Государственное издательство оборонной промышленности, 1956.</ref>:
{{quote|Быяла төҙөлөшө теорияһы таҙа быяланан эшләнгән продукцияның үҙенсәлектәрен аңлау өсөн генә түгел, ә етештереү процесында +800 °C-тан юғары булған бөтә силикат изделиелары өсөн дә мөһим. Силикат технологияһы буйынса ҡаралған бөтә силикат материалдарҙа быяла бар тип иҫәпләргә була. М. В. Ломоносовтың «Быяла файҙаһы тураһында яҙма»ла (1752) яҙылған һүҙҙәре иҫ киткес: «Быяланан фарфор ҡатылығының бер өлөшөнә эйә». Фарфор ғына түгел, ер шары, керамик изделиелар, рефракторҙар, цемент — уларҙың барыһында ла теге йәки был быяла бар. Шуға күрә быяланы өйрәнеүҙең әһәмиәте сиктән тыш киңәйә һәм быяла төҙөлөшө буйынса тикшеренеүҙәрҙә алынған һығымталар техник силикат изделиеларының күп төрлөлғон аңлау өсөн бик мөһим.}}
Мысырһа быяла эшләү технологияһын өйрәнеүҙә инглиз тикшеренеүсеһе А. Лукас билдәле бер уңыштарға өлгәшә. Уның мәғлүмәтендә Мысырҙа беҙҙең эраға тиклем IV мең йыллыҡ менән тамамланған «архаик» осорҙоң быяла етештереү үҫеше тураһында түбәндәге мәғлүмәттәр килтерелә.
== Етештереү ==
| |||