Колония: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Вәхит (фекер алышыу | өлөш)
Вәхит (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Ук}}
[[Файл:Карта_к_статье_«Колонии»_№_1._Военная_энциклопедия_Сытина_(Санкт-Петербург,_1911-1915).jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%BA_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D0%B5_%C2%AB%D0%9A%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B8%C2%BB_%E2%84%96_1._%D0%92%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F_%D0%A1%D1%8B%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%28%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3%2C_1911-1915 %29.jpg/420px-%D0%9A%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0_%D0%BA_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D0%B5_%C2%AB%D0%9A%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B8%C2%BB_%E2%84%96_1._%D0%92%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F_%D0%A1%D1%8B%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%28%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3%2C_1911-1915 %29.jpg|справа|мини|420x420пкс|<center>Колониаль Биләмәләр картаһы. Е. Вилькин төҙөгән һәм һыҙған. («Колонии», «Военная энциклопедия Сытина» мәҡәләһенән. 1913 йыл)</center>]]
'''Коло́ния''' ([[Латин теле|лат]]. colōnia «торама<ref>Колония // Толковый словарь иноязычных слов</ref>») — сит ил дәүләте (мегаполис) хакимлығы аҫтындағы бойондороҡло биләмә, айырым режим нигеҙендә идара ителә бойондороҡһоҙ сәйәси һәм иҡтисади власы булмай. Йыш ҡына колониаль режим граждандарына мегаполис граждандары хоҡуҡтары менән сағыштырырлыҡ хоҡуҡтар бирелмәй. Шул уҡ ваҡытта метрополия граждандары колониаль биләмәләрҙә [[Төп халыҡтар|төп халыҡ]]<nowiki/>ҡа ҡарағанда власть һәм өҫтөнлөктәр менән файҙалана. Колонияларҙың барлыҡҡа килеүе [[Империализм|империалистик]] дәүләттәрҙең (мегаполистарҙың) йоғонтоһон киңәйтеү өсөн төп ҡорал булып тора.
 
== Тасуирламаһы ==
Колониялар булдырыуҙың мотивтары күп: тәбиғәт ресурстарын контролдә тотоуҙан алып Мәғрифәтселекмәғрифәтселек-экспансионистик маҡсаттарға тиклем.
 
Традицион колония, ғәҙәттә, метрополиянан һәм урындағы элитанан кешеләр ҡатламы менән идара ителәәителә, ә [[рәсми тел]] булып колонизаторҙар теле һәм һирәк осраҡта ғына колонияның төп халҡы теле тора.
 
Колония халҡын төрлө яҙмыш — ҡоллоҡҡа тоталь дусар итеү (Ирекле Конго дәүләте), дискриминация ([[Британия Һиндостаны]], Япония Кореяһы) йәки метрополия халҡы менән хоҡуҡтарҙы тигеҙләү (Франция Гвианаһы) көтә.
 
Ерле халыҡтарҙың [[колониализм]]<nowiki/>ға ҡаршы көрәше һәм был идеяның метрополия халҡының иғтибары кәмеүе [[Икенсе донъя һуғышы]]<nowiki/>нан һуң элекке колониаль империяларҙың тарҡалыуына килтерә. Колонияларҙың тарҡалыуының иң юғары нөктәһе 1960 йылдарға тура килә. Дөрөҫ, ҡайһы бер осраҡтарҙа ул яңы азат ителгән дәүләттәрҙе иҡтисади иҙеүҙең юҡҡа сығыуына килтермәй, һуңғылары иҡтисади яҡтан иҙелеүен дауам итә, уларҙың сәйәси бойондороҡһоҙлоғо ҡайһы берҙә формаль характерҙа ғына була (ҡарағыҙ неоколониализм ([[:ru:Неоколониализм|неоколониализм]])).
 
== Митрополияларҙың колониялар алыу маҡсаттары ==
23 юл:
 
* Криминаль йүнәлештәге пассионар социаль ҡатламдар көсөн ҡулланыу өсөн тап килгән маҡсаттар табыу;
* метрополияла уларҙың йәмғиәткә төшкән өлөшөн кәметеү, ҡайһы берҙә — тотҡондарҙы, йәберләнгәндәрҙе, үҙ-үҙенә урын таба алмағандарҙы, [[йәмғиәт]]<nowiki/>тә барлыҡҡа килгән [[йола]]<nowiki/>лар, ғөрөф-ғәҙәттәр менән ҡәнәғәтһеҙлек белдергәндәрҙе табыу;
* колониялар менән идара итеү, колониаль хакимиәт — идарасылар өсөн яҡшы мәктәп, ә урындағы әһәмиәтле конфликттарҙы хәл иткәндә көс ҡулланыу — [[империя]] [[Ҡораллы Көстәр|ҡораллы көстәр]]<nowiki/>ен тейешле тонуста тотоу ысулы;
* империя ихтыяждары өсөн лайыҡлы профессиональ һәм тәжрибәле гражданлыҡ һәм хәрби бюрократия мәктәбен ойоштороу, чиновниктарҙың яңы быуынын һынап ҡарау, хәрби, сәйәси-иҡтисади, мәҙәни элитаны яңыртыу;
* метрополия халҡы менән сағыштырғанда хоҡуҡһыҙ, арзан йәки бөтөнләй бушлай эш көсө, шул иҫәптән уға ихтыяж ҙур булған урынға экспортлау һәм/йәки уны мегаполисҡа «бысраҡ», абруйлы булмаған, әммә социаль әһәмиәткә эйә булған эштәргә импортлау.
* Яңы граждан һәм хәрби [[технология]]<nowiki/>ларҙы, алымдарҙы, ноу-хауҙы, тактикаларҙы һынау, үҙендә етештерелгән зарарлы ҡалдыҡтарҙы экспортлау, хәүефле хәрби, ғилми, сәнәғәт, тәбиғи һынауҙар, эшмәкәрлек үткәреү мөмкинлеге, сөнки уның һөҙөмтәләре метрополия халҡының именлегенә, [[Һаулыҡ|һаулығына]], ғүмеренә хәүеф менән янар ине. Ҡайһы бер осраҡтарҙа бындай хәлде империяның һәм донъяның йәмәғәтселегенән йәшерен һаҡлауҙың уңайлы ысулы.
 
; Тышҡы сәйәсәт, цивилизациялы экспансия
37 юл:
 
== Колонияларҙың билдәләре ==
* Сәйәси бойондороҡлолоҡ, үҙенсәлекле [[хоҡуҡ]]<nowiki/>и статус, ҡағиҙә булараҡ, метрополияның тулы хоҡуҡлы [[провинция]]<nowiki/>лары статусынан насар яҡҡа айырыла;
* Географик айырымлыҡ һәм күп осраҡта мегаполистан алыҫ булыу;
* Тәбиғәт байлыҡтарын иҡтисади файҙаланыу, аборигендарҙың мегаполис файҙаһына хеҙмәт итеүе, был йыш ҡына [[иҡтисад]]и үҫештең әкренәйеүенә, колонияның бөлгөнлөккә төшөүенә килтерә;
43 юл:
* [[Тарих]]и фактор:
** метрополия биләмәләрен баҫып алыу, оккупация;
**
**
** Метрополия тарафынан колонияны үҙ аллы хоҡуҡи статустан мәхрүм итеү:
*** урындағы властарға метрополия файҙаһына колония биләмәһендә протекторат, вассаллыҡ, «ҡуртым», концессия, опека, һатып алыу йәки уларҙың үҙаллылығының тулылығын сикләү тураһында тиң булмаған, тиңһеҙ килешеүҙәрҙәрҙең башҡа формаларын тағыу юлы менән,
Юл 70 ⟶ 68:
Колониализм — [[XVI быуат|XVI]]—[[XX быуат|XX быуаттарҙа]] үҫешкән (мегаполис) илдәр төркөмөнөң донъяның башҡа илдәре өҫтөнән хакимлыҡ итеү системаһы. Колониаль сәйәсәт — ул, ҡағиҙә булараҡ, иҡтисади яҡтан насар үҫешкән, башлыса сит милләтле халыҡтарҙы, илдәрҙе һәм территорияларҙы баҫып алыу һәм йыш ҡына хәрби, сәйәси һәм иҡтисади алымдар менән файҙаланыу сәйәсәте.
 
Колониализм өсөн тәүшарттар Бөйөк географик асыштар дәүерендә, атап әйткәндә, [[XV быуат]]<nowiki/>та, португал диңгеҙсеһе [[Васко да Гама]] [[Һиндостан]]<nowiki/>ға юл асҡанда һәм [[Христофор Колумб]] [[Америка]] ярҙарына барып еткәндә барлыҡҡа килә. Яңы Донъяла тәүге колонияларҙы испандар нигеҙ һала. [[Америка]] [[индейҙар]]<nowiki/>ының дәүләттәрен талау Европа банк системаһының үҫешенә, фәнгә [[финанс]] бүлемдәренең үҫеүенә һәм сәнәғәттең үҫешенә этәргес көс бирә, был, үҙ сиратында, яңы сеймал ресурстарын талап итә.
 
Капитал тупланған тәүге осорҙағы колониаль сәйәсәткә буйһондоролған биләмәләр менән сауҙа итеүҙә монополия урынлаштырыуға, тотош илдәрҙе баҫып алыуға һәм талауға, урындағы халыҡты файҙаланыуҙың йыртҡыс [[Феодализм|феодаль]] һәм ҡол биләүселек формаларын ҡулланыуға йәки урынлаштырылыуға ынтылыш хас. [[Ҡоллоҡ]]<nowiki/>ҡа эләккән илдәрҙә колониаль сәйәсәт етештереүсе көстәрҙең юҡҡа сығыуына сәбәпсе була, был илдәрҙең [[Иҡтисади үҫеш|иҡтисади]] һәм сәйәси үҫешен тотҡарлай, киң биләмәләрҙе талауға һәм бөтә халыҡтарҙы юҡ итеүгә килтерә.
 
Мануфактуранан ҙур фабрика-завод сәнәғәтенә күскән һайын колониялар ауыл хужалығы үҫешенең монокультур йүнәлешле аграр һәм сеймал ҡушымталарына, сәнәғәт продукцияһын һатыу баҙарҙарына һәм метрополияларҙың үҫеп килеүсе [[Капитализм|капиталистик]] сәнәғәте өсөн сеймал сығанаҡтарына әйләнә. Эксплуатациялауҙың яңы алымдарының киңәйәүе, урындағы халыҡтар өҫтөнән хакимлыҡ итеүҙе нығытырлыҡ махсус колониаль идара итеү органдарын ойоштороу кәрәклеге, шулай уҡ метрополияларҙа буржуазияның төрлө ҡатламдарының ярышыуы колониаль сауҙа компанияларын юҡ итеүгә һәм яулап алынған илдәрҙе һәм биләмәләрҙе метрополияларҙың дәүләт идаралығына күсеүенә килтерә.
Юл 82 ⟶ 80:
Шул уҡ ваҡытта, үҙидаралыҡ булыу-булмауына булыуға һәм башҡа башҡа сәбәптәргә ҡарап, бындай биләмәләрҙең рәсми статустары үҙгәрә — «диңгеҙ аръяғы департаменттары» һәм «диңгеҙ аръяғы общиналары (биләмәләре)» (Франция), «короллек ерҙәре» һәм «диңгеҙ аръяғы биләмәләре» ([[Бөйөк Британия]]), «инкорпорацияланмаған биләмәләр» ([[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]) һ.б. Үҙидаралығы максималь булған бойондороҡло биләмә — «ассоциацияланған дәүләт».
 
Нигеҙҙә бойондороҡло биләмәнең төп халҡы бөгөн, метрополия иле халҡы кеүек үк, гражданлыҡ хоҡуҡтарына эйә. Күп кенә колонияларҙа иҡтисади хәл бойондороҡһоҙ дәүләткә әйләнгән күрше биләмәләргә ҡарағанда яҡшыраҡ. Бындай колонияларға миҫал булып Француз Гвианаһы йәки [[Пуэрто-Рико]] тора. Икенсе яҡтан, колонияның исеме һәм гражданлыҡ хоҡуҡтарын тигеҙләү уның колониаль держава составына ингән тигәнде аңлатмай. Икенсе яҡтан, колонияның исемен үҙгәртеү һәм гражданлыҡ хоҡуҡтарын тигеҙләү уның колониаль державаның бер өлөшө булып китеүен аңлатмай. Асылда, колонияларҙың күбеһе элеккесә колония булып ҡала (ҡара: ''неоколониализм''): тәбиғи байлыҡтар сығарыла, халыҡтың уртаса [[килем]]<nowiki/>е мегаполис халҡы килеменән күпкә түбән, локаль элита башлыса колониялаштырыусы илдән килгән чиновниктарҙан һәм идарасыларҙан тора, шулай уҡ [[рәсми тел]] булып теге йәки был колониаль держава теле ҡала.
 
== Терминдың мәғәнәһенең эволюцияһы ==
Юл 99 ⟶ 97:
* {{ВТ-ЭСБЕ|Колонизация}}
* {{Даль|Колония}}
* Словарь Ушакова. Колония
* {{Из БСЭ|заглавие=Колония}}
 
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Колония» битенән алынған