Ҡылым: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
5 юл:
[[Башҡорт теле]]ндә ҡылым заман менән үҙгәрә: хәҙерге заман, үткән заман, киләсәк заман.
 
'''Хәҙерге заман''' эш-хәрәкәттең хәҙерге ваҡытта эшләнеүен йә эшләнмәүен белдербелдерә: ''бара, әйтеп тора, ултыра, һөйләй, тыңламай.''
 
'''Үткән заман''' эш-хәрәкәттең һөйләү ваҡытына тиклем булғанлағын, эшләнгәнлеген- эшләнмәгәнлеген аңлата: ''һөйләне, яҙған, әйткәйне, ултырған ине, торғайны, ҡайтманы.''
31 юл:
 
2. ярҙамсы мәғәнәлә.
Телмәрҙә үҙенең төп мәғәнәһендә өулланылғанҡулланылған ҡылым үҙ аллы ҡылым тип атала.
 
Үҙ аллы ҡылымға эйәреп, ул бедергән эш-хәрәкәттең биҙәктәрен, торошон, нескәлектәрен аңлатҡан ҡылым ярҙамсы ҡылым тип атала.
51 юл:
3-сө зат һөйләп тора ине.
== Тамыр һәм нигеҙ ҡылым ==
Башҡорт телендә тамыр һәм нигеҙ ҡылымдар була. Яһаусы ялғауы булмаған, тамырҙан ғына торған ҡылым тамыр ҡылымтипҡылым тип атала.
 
Ҡылым яһаусы ялғауҙар ярҙамынды башҡвбашҡа һүҙ төркөмдәренән(исем, сифат, рәүеш,ымлыҡ, оҡшатыу һүҙҙәренән) яһалған ҡылым нигеҙ ҡылым тип атала: ''баш- башла, ҡуйы- ҡуйырт, шәп- шәбәй, күп, күбәй, гөж- гөжөлдә, ух- ухылда.''
 
== Ҡылым һөйкәлештәре ==
Башҡорт телендә ҡылымдың дүрт һөйкәлеше бар
=== Бойроҡ һөйкәлеше ===
Бойроҡ һөйкәлешендәге ҡылым ниндәйҙер бер эште, хәрәкәтте башҡарырға өндәүҙе, бойороуҙы белдерә: Дәр''ес Дәрес әҙерлә. Балаларҙы уят. Иртә тор.''
 
Бойроҡ һөйкәлеше ҡылымдары түбәндәге мәғәнәләрҙе аңлата:
1. Ғәҙәти бойороу: б''арығыҙбарығыҙ ҙа килегеҙ, бергәләп уйнағыҙ, ишекте асмағыҙ.''
 
''
2. Ҡаты бойороу: ''тор, күҙемә күренмә. Уйлап торма. Барып йөрөмә.''
 
3. Рәсми бойороуҙы: ''Ҡыр эштәрендә барыһы ла ҡатнашһын.''''Ҡыя яҙылыш''
 
4.Үтенес: ә''йтегеҙәйтегеҙ инде, кил инде, бир инде.''
 
Бойроҡ һөйкәлеше ҡылымдары зат, һан менән үҙгәрә, барлыҡ- юҡлыҡта килә ала. Заман менән үҙгәрмәй. Бойроҡ һөйкәлешенең 1-се заты булмай.
=== Хәбәр һөйкәлеше ===
Хәбәр һөйкәлеше эш хәрәкәттең эшләнеүен, эшләнмәүен белдерә: ''Уҡыған, әйтә, белә, һөйләй торғайны.'' Хәбәр һөйкәлеше ҡылымдары үткән, хәҙерге. киләсәк замандарҙа килә.
=== Шарт һөйкәлеше ===
Башҡорт телендә ш?артшарт һөйкәлеше ниндәйҙер бер эш -хәрәкәттең үтәлеүенә икенсеһенең шарт булып килеүен белдерә. ''Килһә, апайыңдарға шылтыратырбыҙ. Күп көлһәң, иларһың.''
=== Теләк һөйкәлеше ===
Башҡорт телендә теләк һөйкәлеше эш-хәрәкәтте башҡарырға теләүҙе йәки үтәргә саҡырыуҙы белдерә.
81 юл:
 
=== Исем ҡылым ===
Башҡорт телендә эүэш-хәрәкәттәр, хәл-тороштар аталып та йөрөтөлөргә мөмкин. Ул исем ҡылым тип атала. Тимәк. исем ҡылым эш-хәлдең, хәрәкәттең исемен белдерә. Ул нимә, ни эшләү һорауына яуап бирә: Көн дә йәйәү йөрөү(нимә? ни эшләү?)арытты. Башҡа барыу (нимә? ни эшләү?) булмаҫ.
 
 
87 юл:
Исем ҡылымдар тамыр йәки нигеҙ ҡылымға -ыу, -еү, -оу,-өү, -у, -ү ялғауҙары ҡушылыуҙан яһала: килеү, эшләү, ҡайтыу, башлау, һуғыу, көлөү, бороу һ.б.
====Эйәлек заты менән үҙгәреше ====
Исем ҡылымдар эйәлек заты һәм ҡилешкилеш менән үҙгәрәләр, күплек ялғауҙарын да ҡабул итәләр.
 
===Уртаҡ ҡылым===
94 юл:
Уртаҡ ҡылым менән бәйләнешкә ингән һүҙҙәр тейешлек, теләк, ниәт, йөкмәтеү, бойороу, саҡырыу, мөмкинлек һәм мөмкин түгеллек кеүек мәғәнә биҙәктәрен сағылдыра.
Һөйләмдә ул күбеһенсә маҡсат хәле функцияһын үтәй, бер составлы инфинитив һөйләмдәрҙең төп киҫәге булып сығыш яһай.
Уртаҡ ҡылым тамыр йәки нигеҙ ҡылымдарға -рға, -ргә (башҡа фонетик варианттары менән) аффиксы ҡушылып яһала. Йәнле һөйләү телендә -ыр, -ер, -р аффикслы ҡыҫҡа вариант та йыш ҡулланыла: эшләр кәрәк, йөрөр кәрәк, йөрөр булғас; Бөгөн уйынға сыгырсығыр булгасбулғас, егеттәр үҙ-ара өсәр-бишәр тин аҡса йыйып, Ғәлимйән купецтың лавкаһынан керәндилдәр килеп алып киттеләр. (Ж. Кейекбаев.)
 
=== Сифат ҡылым ===
103 юл:
1) күсемлелек-күсемһеҙлек: а) яҙышыуын туҡтатҡан кеше, б) экскурсиянан -ҡайтыусы уҡыусылар һүҙбәйләнештәрҙең беренсеһендә — күсемле, икенсеһендә күсемһеҙ ҡылым сифат ҡылым функцияһын башҡара;
 
2) йүнәлеш: уҡылгануҡылған әҫәр, әйткән һүҙгә һөйөнгән бала; өй эшләшкән өмәсе, килешелгән эш;
 
3) ҡылым рәүешлеге: ''урамда уйнап йөрөгән бала, йырлап ебәргән һәүәҫкәр, һөйләп бөткән һуҙһүҙ, бер аҙ уҡышты-рылгануҡыштырылған китап.''
 
4) мөмкинлек-мөмкин түгеллек: ''йөрөй алганалған ауырыу, йөрөй алмаганалмаған ауырыу;''
 
5) -ма, -мә ялғаулы юҡлыҡ формаһы: ''дәрестә укымагануҡымаған бала, дәресте укығануҡыған бала;''
 
6) килеш менән башҡарыу: ''ҡаланан килгән ярҙам, ҡалаға килгән уҡыусы, ҡалала уҡыған студент.''
119 юл:
''
3) Сифат ҡылымдың төп вазифаһы — һөйләмдә аныҡлаусы булып килеү: ''Ғинуар айында һыуыҡтар бик көслө булды бит: өшөп килгән Ҡансыуаровҡа колхозсының йылы өйө бик килешеп ҡуйҙы. (С. Агиш.)''
Үткән заман сифат ҡылым предметтың, заттың үткәндәге һөйләү моментына тиклем булған эшмәкәрлеге буйынса билдәһен белдерә һәм һөйләмдә аныҡлаусы вазифаһын башҡара, -ған, -гән, -ҡан, -кән ялғауҙары менән яһала. Мәҫәлән: «Шулай ҙа эҫе була икән ул күңелгә тыугантыуған-уҫкәнүҫкән ер,» — ағай кеше быныһын ололарса һиммәт менән бер килке хисләнеп шым торғандан һуң әйтте. (С. Шәрипов.)
Хәҙерге заман сифат ҡылым тамыр йәки нигеҙ ҡылымға -ыусы, -еүсе, -усы, -үсе (төрлө фонетик варианттарҙа) ялғауы ҡушылып яһала: йыуыусы, йыйыштырыусы, уҡыусы, эшләүсе, ярҙамлашыусы, ярҙам итеүсе һ. б.
Киләсәк заман сифат ҡылым нигеҙҙә өс төрлө формала була. Беренсе форма нигеҙ һәм тамыр ҡылымға -ыр, -ер, -ор, -өр, -р аффикстары, юҡлыҡ формаһы -маҫ, -мәҫ ялғауы ҡушылып яһала: ''Хәҙер бына һырға һабағы алып, килен булырға әҙерләнеп йөрөр сағы ла бит, ул рәхәтләнеп уҡып тик йөрөй. (ЬҺ. Дәүләтшина.)''
Сифат ҡылымдың икенсе формаһы нигеҙ йәки тамыр ҡылымға -асатасаҡ, -әсәк һәм -ясаҡ, -йәсәк ялғауҙары ҡушылып яһала: Мәскәүгә осасаҡ самолет, Стәрлетамаҡҡа китәсәк машина һ. б.
Сифат ҡылымдың был формаһының мәғәнә үҙенсәлеге шунда, ул аңлатҡан эш-хәрәкәт киләсәктә мотлаҡ үтәләсәк.
Өсөнсө форма киләсәк заман сифат ҡылым тамыр йәки нигеҙ ҡылымға -аһы, -әпеәһе, -йһы, -йһо, -йһе, -иһә аффикстары ярҙамында барлыҡҡа килә: ''Йыуатаһы, кәңәш итәһе урынға Әмир уны рәнйетте. (Х. Ғиләжев.)'' Бараһы ер хәтһеҙ бит әле. — ''Саҡыраһы кешеләр бар, ҡәйнеш ҡайтыуға ик-өс өйлө ҡунаҡ йыйырбыҙ, тип еңгәң дә йомартланырға уйлай. (С. Шәрипов.)''
 
===Хәл ҡылым===
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Ҡылым» битенән алынған