Википедия

Ғәмәлдәге төрки телдәр: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{мөхәррирләү|1=Akkashka|2=17 ғинуар 2022}}
{{Ук}}
'''Ысын төрки телдәре''' ''(дөйөм төрки)'' — [[Төрки телдәр|төрки тармағы]] булғар төркөмөнән<ref>Хузангай А. П. [http://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=562 Тюркские языки] — Статья в электронной чувашской энциклопедии.</ref> башҡа телдәрҙең [[Төрки телдәр|төрки тармағының]] дөйөмләштерелгән атамаһы. Шулай уҡ '''стандарт төрки телдәр'''<ref>Дыбо А. В. [https://polit.ru/article/2013/12/01/dibo/ Сюнну-Гунны. Кто же они?] — 01 декабря 2013, 10:12. Портал полит.ру. Дата обращения 18 марта 2019, понедельник, 03:39</ref> тигән аңлатма ҡулланыла. Әммә был осраҡта уларҙы әҙәби телдәр менән бутарға ярамай.
Юл 16 ⟶ 15:
 
=== Тарҡалыуы ===
Яңы тикшеренеүҙәргә буйынса ысын төрки телдәр б. э. т. II быуатта тарҡалған
 
=== Классификация мәсьәләләре ===
[[Баскаков Николай Александрович|Н. А. Баскаков]] һәм А.&amp;nbsp;Н.&amp;nbsp;Самойлович төркөмләүҙәре дөйөм ҡабул ителгән
 
А. Баскаков классификацияһы («көнбайыш һун» һәм «көнсығыш һун»ға бүлеү), әммә генеалогик түгел (мәҫәлән, болғарҙарҙы көнбайыш төрки теленә индереү, ҡарлуҡ һәм ҡырғыҙ-ҡыпсаҡ телдәре буйынса аныҡ позиция булмау). А. Н. Самойлович классификацияһында фонетик принциптар өҫтөнлөк итә, ротацизм йәки зетацизм һәм ламбдаизм йәки сигматизм билдәләре буйынса ысынлап релевант бүленештән һуң, Самойлович буйынса икенсе пратөрки -d- сағылышы  — әлеге ваҡытта әһәмиәте шик аҫтына ҡуйылған критерий.
 
Элек популяр булған һығымталар хәҙер инде дөйөм тип һаналмай:
Юл 44 ⟶ 43:
* хакас телдәре — ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ телдәренең яҡын туғандары, улар менән бергә «үҙәк» төркөм ойошторалар.
 
Классификацияның тәүге варианты - — глоттохронологик ағасында «редакцияланған исемлектәр буйынса» боронғолоҡ ағасында (Э.  Р.  Тенишев, А.  В.  Дыбоның баҫмаһы (ред.). Төрки телдәрҙең сағыштырма-тарихи грамматикаһы. Ғәмәли тел-нигеҙ. Тел мәғлүмәттәре буйынса практик этнос донъяһының картинаһы. М., 2006):
* ҡырғыҙ теленән тыш тау-алтай телдәре - — хаҡас телдәренең бер өлөшө (шулай ҙа үҙәк-көнсығыштың көньяҡ-ҡырғыҙ теленең ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ теленә ысын яҡынлығы тураһындағы фонетикаһын ҡарағанда әйтелһә лә), тубалар теле көньяҡ-алтай теленә ҡарай;
* саян - — айырым тармаҡ;
* уғыҙҙар боронғо төрки, ҡараханлы һәм хәләж телдәре менән «макроуғыҙ»ға берләшкән -
** ҡараханлы - — боронғо төрки теленең дауамы, ләкин хәләж айырым тармағы булып тора;
* уғыҙҙар көнбайыш уғыҙҙарға (төрөк, ғағауыз) һәм көнсығыш уғыҙҙарға (әзербайжан, төркмән һәм салар, һуңғы икәүһе яҡыныраҡ) бүленгән.
 
Артабанғы вариантта (А.  В.  Дыбоның баҫмаһы). Иртә төркиҙәрҙең лингвистик бәйләнештәре. Лекция фонды. Пратөрки осоро. М., 2007:
 
* үҙәк-көнсығыш (ҡырғыҙ-ҡыпсаҡ) телдәре һәм тубалар теле ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ булып ҡарала, төньяҡ-алтай телдәре иртәрәк тармаҡлана, әммә дөйөм алғанда был берләшмә етерлек дәрәжәлә монолит;
* «макроуғыҙ» телдәре таксон кеүек бөтөрөлгән, әммә төҙөлгән генеалогия ағасында уғыҙҙар хакас һәм ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ төркөмөндә (шул иҫәптән төньяҡ-алтай телдәре), («ҡырғыҙҙар» тип билдәләнгән) хакастарға ҡарағанда яҡыныраҡ - — авторҙың шәхси таныуы буйынса, уғыҙҙар ысын төркиҙәрҙән яҡуттарҙан һуң икенсе булып айырылған.
 
Нигеҙҙә, авторҙың телдән әйткән һүҙҙәренән алынған артабанғы аныҡлауҙар түбәндәгесә:
* Хәләж теле (аргу) ҡараханлы һәм боронғо уйғыр теле булараҡ яҙма рәүештә раҫланған телмәрҙең дауамы булып тора, бөтә был идиомалар ҡарлуҡ-уйғыр төркөмөн тәшкил итә  — «үҙәк» төрки тармағының боронғо төрки һәм иртә хакас тармаҡтарынан һуң килгән;
* саян телдәрендә был телдәрҙең «үҙәк телдәрҙең» иң беренсе тармағы ''булыуы ихтималлығын'' күрһәтеүсе ҡайһы бер изоглостар асыҡлана, әммә был тағы ла етди төҙәтеүҙәргә мохтаж;
* Боронғо төрки ҡомартҡыларҙа «"үҙәк»"тең бөтә таксондарында ла булған диалект айырмалыҡтары күҙәтелә;
* есть хакасские диалекты, сохраняющие противопоставление рефлексов пратюркских ''ŕ'' и ''d'' (ŕ > z, но d > ð, как в древнеуйгурском, караханидском и халаджском);
* чулым һәм шор й-диалекттары - — төньяҡ алтай кластерының бер өлөшө булып тора;
* үҙәк-көнсығыш, йәки тау-алтай (унда, төньяҡ алтай, көньяҡ алтай һәм төньяҡ ҡырғыҙ диалекттарынан башҡа, бәлки, яңы уйғыр теленә ҡаратылған лобнор, хотон һәм өлөшләтә көньяҡ ҡырғыҙ диалекттары ҡаратылалыр) теоретик яҡтан нуғай кимәленең берҙәм төркөмсәһен барлыҡҡа килтерә, әммә ысынында, быны, төньяҡ алтай һәм көньяҡ алтай телдәренең хакас менән, лобнор менән хотондың (шулай уҡ уғыҙ салар һәм хакас һары уйғырҙың) яңы уйғыр менән, ә көньяҡ ҡырғыҙҙарҙың ноғай менән сағыштырылыуы арҡаһында ( поскольку наблюдаются подскоки), нигеҙләү ҡатмарлы;
* ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ теоретик яҡтан үҙәк-көнсығышҡа, нуғайҙарға һәм ҡыпсаҡтарғ (половецкие) бүленә, өҫтәүенә, башҡорттар сығышы буйынса нуғайҙарҙан булыуы мөмкин һәм ниндәйҙер ихтималлыҡ менән ҡарасай-балҡар (бер төркөм диалекттары), татар, себертатар, ҡарлуҡ, үзбәк һәм уйғырҙарҙ ҡыпаҡтарға ҡарай;
* '''себертатар диалекты хатта тарихи яҡтан да татар диалекты була алмай''';
* уғыҙ һәм унан да бигерәк яҡут телдәре «үҙәк» телдәр булып һаналмай;
* Уғыҙҙарҙы көнсығыш һәм көнбайыш өлөштәргә бүлеү ысынбарлыҡҡа тап килмәй - — иң иртә ҡатлам булып салар теле тора (иң иртә тел тип бәшнәк теле таныла) тора, ҡалғандары диалектлы континуум һәм тел кластерҙары барлыҡҡа килтерә;
* боронғо ҡырымтатар теленең генеалогик ағасында булмауы уны тасуирлауҙың ҡатмарлы булыуы менән бәйле (ул, ярайһы уҡ уғыҙ йоғонтоһо менән, ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ теле), башҡаларҙың булмауы (мәҫәлән, себертатар, чулым теле) табылған мәғлүмәттең етерлек булмауы менән бәйле.
 
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Ғәмәлдәге_төрки_телдәр» битенән алынған