Википедия

Ғәмәлдәге төрки телдәр: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
39 юл:
А. В. Дыбоның классификацияһы ла даими аныҡлана, О. А. Мудрак классификацияһынан ҡырҡа айырыла. Йөкмәткеһе М. Т. Дьячок классификацияһына яҡынса тап килә. Түбәндәге мәлдәр принципиаль һанала:
* Яҡут теленең саян, хакас, ә уғыҙ теленең ҡарлуҡ һәм ҡыпсаҡ телдәре менән яҡын туғанлыҡта булмауы;
* Ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ төркөмсәләре ''айырым ҡарлуҡ һәм ҡыпсаҡ төркөмсәләренә айырылмай'' — ҡарлуҡ һәм ҡыпсаҡты ҡапма-ҡаршы ҡуйыусы үҙенсәлекле билдәләр юҡ, шуның менән бергә ҡарайым телендәге ҡырым татар диалектының (уның урта диалектында, ҡырымчаҡ, урум телдәрендә), йәки лобнор теле (һаналғанса, уйғыр телендә түгел, ҡырғыҙ теле диалектында!), ҡарайым теленең ҡырым диалектының артҡы рәтле контексында ''г > в'' күсеүе юҡлығы йәки эҙмә-эҙлекле булмауы ҡарайым теленең ҡырым диалектыеың артҡы рәтле контексында ''үҙләштерелгән түгел, ә архаизм'' була, традиция буйынса ҡыпсаҡ төркөмсәләренән айырылған телдәрҙең бары тик нуғай телендә генә һаҡланған;
* хакас телдәре — ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ телдәренең яҡын туғандары, улар менән бергә «үҙәк» төркөм ойошторалар.
 
Классификацияның тәүге варианты - глоттохронологик ағасында «редакцияланған исемлектәр буйынса» боронғолоҡ ағасында (Э. Р. Тенишев, А. В. Дыбоның баҫмаһы (ред.). Төрки телдәрҙең сағыштырма-тарихи грамматикаһы. Ғәмәли тел-нигеҙ. Тел мәғлүмәттәре буйынса практик этнос донъяһының картинаһы. М., 2006):
В первоначальном варианте классификации — глоттохронологическом древе «по отредактированным спискам» (издание ''[[Тенишев, Эдхям Рахимович|Э. Р. Тенишев]], А. В. Дыбо (ред.). Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка. М., 2006''):
* горно-алтайские языки без киргизского — часть хакасских (однако оговорено при рассмотрении фонетики центрально-восточных о фактической близости южнокиргизского к карлукско-кыпчакским), тубаларский язык принадлежит к южноалтайским;
* ҡырғыҙ теленән тыш тау-алтай телдәре - хаҡас телдәренең бер өлөшө (шулай ҙа үҙәк-көнсығыштың көньяҡ-ҡырғыҙ теленең ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ теленә ысын яҡынлығы тураһындағы фонетикаһын ҡарағанда әйтелһә лә), тубалар теле көньяҡ-алтай теленә ҡарай;
* саянские — отдельная ветвь;
* саян - айырым тармаҡ;
* огузские объединены с древнетюркским, караханидским и халаджским в «макроогузские» —
* уғыҙҙар боронғо төрки, ҡараханлы һәм хәләж телдәре менән «макроуғыҙ»ға берләшкән -
** караханидский оказывается продолжением древнетюркского, но халаджский отдельным ответвлением;
** ҡараханлы - боронғо төрки теленең дауамы, ләкин хәләж айырым тармағы булып тора;
** огузские разделены на западноогузские (турецкий, гагаузский) и восточноогузские (азербайджанский, туркменский и саларский, последние два ближе).
* уғыҙҙар көнбайыш уғыҙҙарға (төрөк, ғағауыз) һәм көнсығыш уғыҙҙарға (әзербайжан, төркмән һәм салар, һуңғы икәүһе яҡыныраҡ) бүленгән.
 
Артабанғы вариантта (А. В. Дыбоның баҫмаһы). Иртә төркиҙәрҙең лингвистик бәйләнештәре. Лекция фонды. Пратөрки осоро. М., 2007:
В последовавшем варианте (издание ''А. В. Дыбо. Лингвистические контакты ранних тюрков. Лексический фонд. Пратюркский период. М., 2007''):
* центрально-восточные (киргизско-кыпчакские) языки и тубаларский фигурируют как карлукско-кыпчакские, [[северноалтайские языки|северноалтайские]] ответвляются чуть раньше, но в целом это достаточно монолитное объединение;
* «макроогузские» как таксон ликвидированы, но огузские на построенном генеалогическом древе оказываются в той же группе, что и хакасские и карлукско-кыпчакские (в том числе северноалтайские), более того, ближе к ним, нежели хакасские (обозначенные как ''«кыркызские»''), — по собственному свидетельству автора, это не так, поскольку огузские отделились вторые после якутских от собственно тюркских.
 
* үҙәк-көнсығыш (ҡырғыҙ-ҡыпсаҡ) телдәре һәм тубалар теле ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ булып ҡарала, төньяҡ-алтай телдәре иртәрәк тармаҡлана, әммә дөйөм алғанда был берләшмә етерлек дәрәжәлә монолит;
Дальнейшие уточнения, делаемые в основном с устных сообщений автора, таковы:
* «макроуғыҙ» телдәре таксон кеүек бөтөрөлгән, әммә төҙөлгән генеалогия ағасында уғыҙҙар хакас һәм ҡарлуҡ-ҡыпсаҡ төркөмөндә (шул иҫәптән төньяҡ-алтай телдәре), («ҡырғыҙҙар» тип билдәләнгән) хакастарға ҡарағанда яҡыныраҡ - авторҙың шәхси таныуы буйынса, уғыҙҙар ысын төркиҙәрҙән яҡуттарҙан һуң икенсе булып айырылған.
* халаджский (аргу) язык является продолжением речи, в письменном виде засвидетельствованной как караханидский и древнеуйгурский язык, все эти идиомы составляют [[карлукско-уйгурские языки|карлукско-уйгурскую группу]] — следующее после древнетюркских и ранее хакасских ответвление «центральных» тюркских;
 
* в саянских обнаруживаются некоторые изоглоссы, показывающие, что эти языки ''могли быть'' самым первым ответвлением «центральных», но это ещё нуждается в существенном уточнении;
Нигеҙҙә, авторҙың телдән әйткән һүҙҙәренән алынған артабанғы аныҡлауҙар түбәндәгесә:
* в древнетюркских памятниках прослеживаются диалектные различия, присутствующие во всех таксонах «центральных»;
* Хәләж теле (аргу) ҡараханлы һәм боронғо уйғыр теле булараҡ яҙма рәүештә раҫланған телмәрҙең дауамы булып тора, бөтә был идиомалар ҡарлуҡ-уйғыр төркөмөн тәшкил итә — «үҙәк» төрки тармағының боронғо төрки һәм иртә хакас тармаҡтарынан һуң килгән;
* саян телдәрендә был телдәрҙең «үҙәк телдәрҙең» иң беренсе тармағы ''булыуы ихтималлығын'' күрһәтеүсе ҡайһы бер изоглостар асыҡлана, әммә был тағы ла етди төҙәтеүҙәргә мохтаж;
* Боронғо төрки ҡомартҡыларҙа «үҙәк»тең бөтә таксондарында ла булған диалект айырмалыҡтары күҙәтелә;
* есть хакасские диалекты, сохраняющие противопоставление рефлексов пратюркских ''ŕ'' и ''d'' (ŕ > z, но d > ð, как в древнеуйгурском, караханидском и халаджском);
* так называемые й-диалекты чулымского и шорского являются частью северноалтайского кластера;
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Ғәмәлдәге_төрки_телдәр» битенән алынған