Макс Планк: өлгөләр араһындағы айырма

Прус патриотизмы рухында тәрбиәләнгән Планк, башҡа коллегалары кеүек үк, [[Беренсе донъя һуғышыныңһуғышы]]ның башланыуын дәртләнеп ҡабул итә. Халыҡ алдында сығыш яһап, ул үҙе уйлауынса, немец милләтенең ғәҙел талаптарын һәм йәшәү өсөн мөһим ҡиммәттәрен яҡлауға йүнәлтелгән һуғышты сәләмләй һәм йәштәрҙе үҙ ирке менән армияға инергә саҡыра. Һуғышта ул бөтөн ҡаршылыҡтарҙы еңеп сығыу һәм милләтте бер бөтөнгә туплау ысулын күрә: ''«Немец халҡы йәнә үҙен тапты»''. Планк 1914 йылдың октябрендә баҫылған, Германияның[[Германия]]ның һуғышҡа инеүен аҡлаған «туҡһан өсәүҙең манифесты» ҡул ҡуя; һуңынан ул быға үкенә. Ғалимдың позицияһы күбеһенсә Хендрик Лоренц менән аралашҡандан һуң йомшара. Ул нейтраль дәүләт иҫәбенә инеү һөҙөмтәһендә Планкҡа ҡаршы яҡтың фекерен еткерә ала. Атап әйткәндә, Голландия физигы Германия ғәскәрҙәренең енәйәттәре яла яғыу һәм дошмандың пропаганда емеше генә булмауына дәлилдәр килтерә. 1915 йылдың яҙынан уҡ Планк халыҡтар араһында нәфрәтте көсәйтеүгә ҡаршы һәм элекке халыҡ-ара бәйләнештәрҙе тергеҙеү өсөн сығыш яһай, Ә 1916 йылдың башында Лоренц аша Антанта илдәренән хеҙмәттәштәренә асыҡ хат тапшыра, унда һуғыштың тәүге аҙналарында «туҡһан өс манифесын» илһөйәрлектең артып китеүе тип иғлан итә, һуғыш барышында немец хәрбиҙәренең бөтә эштәрен яҡлауҙан баш тарта һәм, «милләттәр көрәшенән ситтә ятҡан интеллектуаль һәм әхлаҡи тормош өлкәләре бар», һәм унда төрлө ил граждандарының һөҙөмтәле хеҙмәттәшлеге мөмкин, тип яҙа. Пруссия фәндәр академияһында «таҙартыуға» юл ҡуймау, унан сит ил ағзаларын сығарыуға һәм дошман илдәренең ғилми йәмғиәттәре менән мөнәсәбәттәрҙең өҙөлөүенә юл ҡуймау өсөн Планк күп көс һала{{sfn|Heilbron|1986|pp=69—80}}.