Макс Планк: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
70 юл:
Шул уҡ ваҡытта Альберт Эйнштейн, Пауль Эренфест һәм башҡа ғалимдарҙың эштәре һөҙөмтәһендә кванттар теорияһы ғилми берләшмәлә тағы ла нығыраҡ танылыу яулай. 1911 йылдың көҙөндә «Нурланыш һәм кванттар» темаһына арналған саҡырылыш быға дәлил булып тора. Был вәкәләтле конференция алдында торған проблемалар һәм ҡаршылыҡтар хәл ителмәгән булһа ла, нурланыштың квант теорияһын ғилми донъяның иғтибар үҙәгенә урынлаштырған{{sfn|Кляус и Франкфурт|1980|с=105—111}}. 1913 йылда кванттар гипотезаһын атом төҙөлөшө проблемаһы менән бәйләгән Нильс Борҙың эштәре барлыҡҡа килгәндән һуң квант физикаһының йылдам үҫеш этабы башлана. Планктың ҡаҙаныштарын таныу (энергия кванттарын асыу менән физикаға күрһәткән хеҙмәттәрҙе таныу билдәһе булараҡ) уға 1918 йыл өсөн физика буйынса Нобель премияһы бирелеүе була. 1920 йылдың 2 июлендә ғалим Стокгольмда «Кванттар теорияһының барлыҡҡа килеүе һәм яйлап үҫеше» тигән Нобель лекцияһын уҡый{{sfn|Кляус и Франкфурт|1980|с=130—131}}<ref>{{cite web |url= http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1918/ |title= The Nobel Prize in Physics 1918 |author= |date= |description= Информация с сайта Нобелевского комитета |publisher= Nobelprize.org |accessdate= 2012-04-29 |lang= en |archiveurl= https://www.webcitation.org/67vbai4Cr?url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1918/ |archivedate= 2012-05-25 |deadlink= no }}</ref>.
==== Беренсе донъя һуғышы һәм уның эҙемтәләре ====
[[Файл:Dr. Max Planck.jpg|thumb|right|300px|Макс Планк эш кабинетында]]
Прус патриотизмы рухында тәрбиәләнгән Планк, башҡа коллегалары кеүек үк, Беренсе донъя һуғышының башланыуын дәртләнеп ҡабул итә. Халыҡ алдында сығыш яһап, ул үҙе уйлауынса, немец милләтенең ғәҙел талаптарын һәм йәшәү өсөн мөһим ҡиммәттәрен яҡлауға йүнәлтелгән һуғышты сәләмләй һәм йәштәрҙе үҙ ирке менән армияға инергә саҡыра. Һуғышта ул бөтөн ҡаршылыҡтарҙы еңеп сығыу һәм милләтте бер бөтөнгә туплау ысулын күрә: ''«Немец халҡы йәнә үҙен тапты»''. Планк 1914 йылдың октябрендә баҫылған, Германияның һуғышҡа инеүен аҡлаған «туҡһан өсәүҙең манифесты» ҡул ҡуя; һуңынан ул быға үкенә. Ғалимдың позицияһы күбеһенсә Хендрик Лоренц менән аралашҡандан һуң йомшара. Ул нейтраль дәүләт иҫәбенә инеү һөҙөмтәһендә Планкҡа ҡаршы яҡтың фекерен еткерә ала. Атап әйткәндә, Голландия физигы Германия ғәскәрҙәренең енәйәттәре яла яғыу һәм дошмандың пропаганда емеше генә булмауына дәлилдәр килтерә. 1915 йылдың яҙынан уҡ Планк халыҡтар араһында нәфрәтте көсәйтеүгә ҡаршы һәм элекке халыҡ-ара бәйләнештәрҙе тергеҙеү өсөн сығыш яһай, Ә 1916 йылдың башында Лоренц аша Антанта илдәренән хеҙмәттәштәренә асыҡ хат тапшыра, унда һуғыштың тәүге аҙналарында «туҡһан өс манифесын» илһөйәрлектең артып китеүе тип иғлан итә, һуғыш барышында немец хәрбиҙәренең бөтә эштәрен яҡлауҙан баш тарта һәм, «милләттәр көрәшенән ситтә ятҡан интеллектуаль һәм әхлаҡи тормош өлкәләре бар», һәм унда төрлө ил граждандарының һөҙөмтәле хеҙмәттәшлеге мөмкин, тип яҙа. Пруссия фәндәр академияһында «таҙартыуға» юл ҡуймау, унан сит ил ағзаларын сығарыуға һәм дошман илдәренең ғилми йәмғиәттәре менән мөнәсәбәттәрҙең өҙөлөүенә юл ҡуймау өсөн Планк күп көс һала{{sfn|Heilbron|1986|pp=69—80}}.
== Комментарийҙар ==
| |||