Википедия

Фонема: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Ук}}
'''Фонемалар''' (''боронғо грек теленән <span lang="grc"><span style="font-family: palatino linotype, new athena unicode, athena, gentium, code2000, serif; font-size'': 105%;">φώνημα</span></span> «тауыш») — [[тел]]дең минималь семантик берәмеге. Фонема үҙ аллы [[Лексика|лексик]] йә [[Грамматика|грамматик]] мәғәнәгә эйә түгел, ә телдең мөһим берәмектәрен (морфемаларҙы һәм [[һүҙ]]ҙәрҙе) айырыу һәм асыҡлау өсөн хеҙмәт итә:
 
* бер фонеманы икенсеһенә алмаштырғанда икенсе һүҙ килеп сыға (<к>әм — <т>әм);
* фонемаларҙың тәртибен үҙгәртһәң, тағы бер һүҙ килеп сыға (<ҡыйыш> — <шыйыҡ>);
* фонеманы алып ташлау ҙа икенсе һүҙгә килтерә (i<б>ала — бал, ала).
 
Өндәрҙе билдәләү өсөн, ул фонологик яҡтан ҡаралһа, фонема терминын ҡулланалар.
24 юл:
Фонема тейешле функцияларҙы үҙ аллы башҡарған осраҡтар ҙа булырға мөмкин, әммә йышыраҡ осраған вариант уларҙы башҡа фонемалар менән бергә башҡарыуҙы күҙ уңында тота.
 
Шулай уҡ актуаль проблема булып фонеманың айырылып тороуы ла тора. Был йәһәттән телмәрҙең акустик-артикуляцион яҡтары ғына етмәй, сөнки ауыҙ-тел телмәре — өҙлөкһөҙ тауыш ағымы, ул сегментация өсөн билдәле бер ҡыйынлыҡтар тыуҙыра. Күп осраҡта фонеманы айырып күрһәтеү өсөн телде белеү кәрәк; шуға ярашлы, фонеманың айырылыуы ниндәйҙер мәғәнә менән бәйле, тип фараз ителә, ул үҙе менән бик мөһим берәмек булып тормай. Был йәһәттән Л. В. Щерба, мәҫәлән, айырым [[тауыш]] элементтары теге йәки был төрҙәге семантик берләшмәләр урынлаштырыу арҡаһында билдәле бер дәрәжәлә бойондороҡһоҙлоҡ ала, тип билдәләй. Бынан тыш, фонеманың айырымлығы уның башҡа фонемалар менән теге йәки был комбинацияларҙа уның күп тапҡыр ҡабатланыуын тәьмин итә.
 
Фонема асылда абстракт һәм идеаллаштырылған лингвистик кәүҙәләнеш булғанлыҡтан, телмәр ағымында һәр саҡ бер үк тауыш менән тормошҡа ашырылмай; киреһенсә, уны төрлөсә тормошҡа ашырыу юлдары бар. Ябай ғына әйткәндә, бер фонема эсендә физик яҡтан бер нисә төрлө өн берләштерелә (һәм был процесс уларҙың акустик йә артикуляцион яҡынлығы менән генә билдәләнмәй). Фонеманың айырым тормошҡа ашырыуыныңашырылыуының варианттары, төҫмөрләнеше, [[аллофоналлофонема]]дарылары (аллофондарыаллофондар) тип атала. Был йәһәттән фонематик һәм аллофоник транскрипцияларҙы айырыу ғәҙәте бар: беренсеһендә һәр фонема бер үк билдә менән яҙыла, уның үҙенсәлекле тауышы ниндәй генә булмаһын, икенсеһе төрлө билдәләр ҡулланып тауыш айырмаһын еткерә. Фонемаларҙың дистинктив функция күҙлегенән ҡарағанда, өндәр айырмаһы бер үк әһәмиәткә эйә түгел; уларҙың ҡайһы берҙәре фонологик йәһәттән әһәмиәтле, йәки релевант (көнүҙәк) тип билдәләнә, ҡайһы берҙәре фонологик йәһәттән әһәмиәткә эйә түгел, йәки әһәмиәткәиррелевант эйәтип түгелбилдәләнә.
 
Варианттар классификацияһы бер нисә сәбәп буйынса башҡарыла һәм түбәндәтүбәндәгесә тәҡдим ителә:
 
* '''Мотлаҡ''' (әйтелеү сиктәрендә тел өсөн нормаль тип һаналған, мотлаҡ аллофон бер үк фонеманың башҡа варианттары менән алмаштырыла алмай)
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Фонема» битенән алынған