Комета: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Тутыйғош (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ Тамғалар: Ссылки на неоднозначности |
Тутыйғош (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
{{Ук}}
[[Файл:Comet Hale Bopp.jpg|thumb|200px|[[Хейл-Бопп кометаһы]]]]
'''Коме́та''' (от {{lang-grc|κομήτης|komḗtēs|сәсле, ялбыр}}) — һуҙылған конус киҫеме орбитаһы буйлап Ҡояш тирәләй хәрәкәт итеүсе ҙур
[[Ҡояш]]ҡа яҡынлашҡанда ул өйөр ҡиәфәтенә керә һәм ҡайһы саҡта ҡойроғо барлыҡҡа килә.
2018 йылдың уртаһына Ҡояш системаһының эске өлкәһенә йәки планеталар өлкәһенә төшкән 6339 комета табылған[1].
== Дөйөм мәғлүмәттәр ==
Фараз ителеүенсә, эске Ҡояш системаһына Оорт болотонан күптәнге кометалар оса, унда бик күп комета йәҙрәһе бар.
Әлегә 400-ҙән ашыу ҡыҫҡа ваҡытлы комета табылған<ref>[https://ssd.jpl.nasa.gov/dat/ELEMENTS.COMET HORIZONS System<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. Из них около 200 наблюдалось в более чем одном прохождении перигелия. Уларҙың 200-гә яҡыны берҙән ашыу перигелий үткәүелендә күҙәтелгән. Уларҙың күбеһе ғаиләләр составына инә. Мәҫәлән, иң ҡыҫҡа ваҡытлы кометаларҙың күпселеге (Ҡояш тирәләй уларҙың тулы әйләнеше 3-10 йыл дауам итә) [[Юпитер]] ғаиләһен тәшкил итә. Сатурн, [[Уран]] һәм [[Нептун ]]ғаиләләре бер аҙ бәләкәйерәк (һуңғыһына, атап әйткәндә, данлыҡлы [[Галлей]] кометаһы инә).
[[Файл:Cometorbit-ru.svg|thumb|Кометалар оҙонса эллиптик орбиталарҙа хәрәкәт итә. Ике төрлө ҡойроҡҡа иғтибар итегеҙ.]]
Йыһан тәрәнлегенән килгән кометалар томанлы объекттарға оҡшаған, уның артынан ҡойроғо һуҙылған, ҡайһы берҙә оҙонлоғо бер нисә миллион километрға етә. Комета йәҙрәһе — кома тип аталған томанлы ҡабыҡ менән ҡапланған ҡаты киҫәксәләр есеменән ғибәрәт. Диаметры бер нисә километр булған йәҙрәнең үҙ тирәләй 80 мең киометрлыҡ кома булыуы мөмкин. Ҡояш нурҙары ағымы газ киҫәксәләрен команан ҡыуып сығара һәм артҡа ташлай, йыһанда уның артынан хәрәкәт иткән оҙон ҡойроҡ һуҙыла.
Кометаларҙың яҡтылығы уларҙың Ҡояштан алыҫлығына ныҡ бәйле. Бөтә кометаларҙан Ҡояш менән Ергә ҡоралһыҙ күҙ менән күренерлек бик бәләкәй генә өлөшө яҡынлаша. Уларҙың иң билдәлеләре ҡайһы берҙә «бөйөк кометалар» тип йөрөтөлә.
Беҙ күҙәткән метеорҙарҙың күбеһе («ҡолаған йондоҙҙар») комета сығышлы.
Был планеталар атмосфераһына ингәндә яна торған комета киҫәксәләре.
Йондоҙ-ара комета спектрын тикшереү һөҙөмтәләре [[C/2019 Q4 (Борисов)]] күрһәтеүенсә, башҡа планеталар системаһындағы кометалар Ҡояш системаһында Оорт болотонда кометаларҙы булдырған процестар һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килеүе мөмкин<ref>[http://www.iac.es/divulgacion.php?op1=16&id=1610&lang=en The Gran Telescopio Canarias (GTC) obtains the visible spectrum of C/2019 Q4 (Borisov), the first confirmed interstellar comet], Sep. 14, 2019</ref>.
== Өйрәнеү тарихы ==
Күктә сағыу күк есеменең барлыҡҡа килеүе кешеләрҙә ҡыҙыҡһыныу тыуҙырған. Уларҙың хәҙәти булмаған күренеше хөрәфәт тыуҙырған һәм хафаға һалған. Боронғо кешеләр уның пәйҙә булыуын афәт һәм һуғыш булыуы менән бәйләгән. Яңырыу осоронда [[Тихо Браге]] өйрәнгәс, кометалар күк есеме статусын ала<ref>G. Ranzini — Atlante dell' universo./ Пер. с итал. Г.Семёновой. — М.:Эксмо, 2009. — С. 88.</ref>.
Юл 15 ⟶ 26:
Кометаның ҡаты йәҙрәһе, ғәҙәттә 1 — 10 км була. Йәҙрә боҙҙан, туңған газдарҙан һәм башҡа матдәләрҙең ҡаты өлөштәренән тора.
[[Ҡояш]]ҡа яҡыныйған һайын Йәҙрә йылына һәм уның матдәләре парға әйләнә. Йәҙрә тирәләй газ тышсаһы барыҡҡа килә һәм оҙон ҡойроҡ хасил була. Кометаның ҡойроғо икәү, береһе газдан, икенсеһе туҙандан тора. Кометаның ҡойроғо барлыҡҡа килеүе шулай аңлатыла.
== Кометаның ҡойроғо ==
Юл 23 ⟶ 33:
Кометаның яҡтылығы Ҡояшҡа тиклем ара менән билдәләнә. Ябай күҙ менән күҙәтелгән кометалар һирәк, астрономдар [[телескоп]] ярҙамында күҙәтә.
Һауала янып бөткән метеорид киҫәктәрен ''[[метеор]]'' тип атайҙар. Янып бөтмәйесә [[Ер (планета)|Ерг]]ә төшкәнен ''[[
== Һылтанмалар ==
| |||