Википедия

Мифология: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
28 юл:
Мифтарҙың тәүге геройҙары — аллалар-биологик-магик йыһан объекттарын булдырыусы тәүаталар, һөнәрселәр сифатында ошо йыһан объекттарын етештереүсе [[демиург]]тар, мәҙәни (тәбиғәт менән мәҙәниәт айырып ҡарамағанлыҡтан) әҙер көйө мәҙәни объекттарҙы эҙләүселәр һәм йыш ҡына башҡа донъянан табыусылар. Шулай уҡ ҡай саҡ мәҙәни геройҙар йә уларға оҡшаш кешеләр (двойник), мифологик алдарҙар ([[трикстер]]), йыш ҡына игеҙәк һыңар ағай-энеләре, демоник-комик ғәмәлдәр башҡара.
 
Мифта йыһандың формалашыуы «иртә» мифик ваҡытта башҡарыла. Был мифологик ваҡытҡа төп мифик ваҡиғалар беркетелгән, һәм был мифтың модель функцияһына яуап бирә. Мифиҡ ваҡыт ваҡиғалары — үҙенә күрә ғаләм кирбестәре. Мифтарҙың төп категорияларына космогоник мифтар (барлыҡҡа килтереү мифтары) ҡарай. Шулай уҡ эсхатологик мифтар (киреһенсә, донъя бөтөү тураһында, йыш ҡына — артабанғы яңырыу йә яңынан тыуыу), календарь мифтар (тәбиғәттең, үлем-тыуыу кеүек, цикллы, календарь яңырыуы, йәғни эсхатология һәм яңынан булдырыуҙың ҡатнашыуы) һәм героик мифтар, һуңғыраҡ ижад ителгән мифтар — батырҙарҙың буталсыҡлыҡ (хаос) көстәре (аждаһалар, алпамышалар һ.б.) менән көрәше. Үҫешкән диндәр сиктәрендә ошо нигеҙҙә яйлап тағы ла ҡатмарлыраҡ мифологик системалар үҫешә.
Мифта йыһандың формалашыуы «иртә» мифик ваҡытта башҡарыла. К этому же мифологическому времени отнесены основные мифические события, что отвечает моделирующей функции мифа. События мифического времени — своего рода кирпичики мироздания. Основной категорией мифов являются [[космогонические мифы]] (мифы творения). Также распространены [[Эсхатология|эсхатологические]] мифы (наоборот, о [[Конец света|конце мира]], часто временном — с последующим обновлением или возрождением), календарные мифы (о циклическом, календарном обновлении природы как смерти-воскресении, то есть сочетание эсхатологии и творения) и героические мифы, более поздние — о борьбе героев с силами хаоса ([[дракон]]ами, великанами и др.). На этой основе в рамках развитых [[Религия|религий]] постепенно развиваются более сложные мифологические системы.
 
Архаик аң булараҡ, мифологик аңдың тәүшарттары — кешенең тәбиғәттән айырылып сыҡмағанлығы, аңдың диффузлыҡ һыҙаттары, логик сфераның хис-тойғоло өлкәнән айырымланмауы тәбиғәтте кешегә оҡшатыу, тәбиғәт һәм мәҙәниәт объекттарын метафорик сағыштырыу йә тәбиғәт һәм мәҙәни объекттарҙы оҡшатыу, дөйөмлөктө аныҡ тойомлау предметы итеп ҡабул итеү, предмет һәм билдәне, символ һәм моделде, әйберҙе һәм һүҙҙәрҙе айырмау, сифат менән һанды, арауыҡты һәм ваҡытты, башланыуҙы һәм асылды, берлекте һәм күплекте байтаҡ яҡынайтыу. Мифик концепирлау логикаға бер юлы ҡаршы китмәй<ref name="Мелетинский" />.
 
== Мифология кимәлдәре ==
Мифологик персонаждар төрлө төркөмгә бүленә, улар араһында илаһтар — юғары персонаж мифологияһы һәм йыш ҡына рәсми культ персонаждары, һәм түбән мифология персонаждары — иблистәр һәм рухтар<ref name="МНМНМ">''[[Иванов, Вячеслав Всеволодович|Иванов В. В.]]'' [https://www.peoplesmyths.com/n/nizshaya-mifologiya.html Низшая мифология] // [[Мифы народов мира|Мифы народов мира : Энциклопедия]]. [https://archive.org/details/Myths_of_the_Peoples_of_the_World_Encyclopedia_Electronic_publication_Tokarev_and_others_2008/page/n1 Электронное издание] / Гл. ред. [[Токарев, Сергей Александрович|С. А. Токарев]]. М., 2008 ([[Советская Энциклопедия]], 1980). С. 724—725.</ref><ref name="МелетинскийНМ">''[[Мелетинский, Елеазар Моисеевич|Мелетинский E. M.]]'' [http://www.bibliotekar.ru/mif/173.htm Основные мифологические мотивы и термины. Низшая мифология] // [[Мифологический словарь]] / Под. ред. E. M. Мелетинского. — М. : Советская энциклопедия, 1991.</ref>. Һуңғыларына үҫемлек рухтары, календарь байрамдары (Славяндар: Ярила, герман һәм итальян Бефана һ.б.), мәжүси илаһтар, рәсми булмаған халыҡ традицияһында — уңыш эйәләре һ.б. (урыҫтарҙа Велес — Власий Севастийский, Мокошь — Параскева Пятница һ.б.), төрлөһө - — уҫал рухтар, күп традицияларҙа түбән фәрештәләр һ.б.<ref name="МелетинскийНМ"/>. Түбән мифология персонаждары йыш ҡына кешеләр тормошонда ҡатнаша, улар менән осраша, кешегә әүереләләр, шуның өсөн күп мифологияларҙа, ҡағиҙә булараҡ, был персонаждар мифик осорҙа йәғни донъя барлыҡҡа килгәндә ғәмәл башҡарған илаһтарҙан ҙурыраҡ әһәмиәткә эйә. [[Ритуал]] сфераһында түбән мифологиямифологик заттарызаттар хөрәфәттәр, сихыр һәм магия тылсымы комплекстары, илаһтар — дөйөм ҡәбилә йә дәүләт культы менән бәйле<ref name="МНМНМ"/>. Европала түбән мифология персонаждарына төрлө традицияларҙан (антик, герман, славян һ. б.) килгән [[вампир]]ҙар, убырлы ҡарсыҡ (мәскәй), ер аҫты хазинаһын һаҡлап торған кәрлә (гном), дигеҙдиңгеҙ ҡыҙҙары (морские девы), тәүфиҡһыҙ ир заты (инкуб), аҙғын ҡатын-ҡыҙ (суккуб), тылсымсы ҡатын-ҡыҙ (фея, [[Ламия]], [[иблес Мара (демон)|мара]], [[Ундина|ундины]]ундиналар, [[Бефана]] и дрһ.б., происходящие из разных традиций (античной, германской, славянской и др.), ноһәм вошедшиеулар вдөйөм общемировойдонъя [[фольклор]]ына ингән<ref>Мифы народов мира : Энциклопедия. [https://archive.org/details/Myths_of_the_Peoples_of_the_World_Encyclopedia_Electronic_publication_Tokarev_and_others_2008/page/n1 Электронное издание] / Гл. ред. С. А. Токарев. М., 2008 (Советская Энциклопедия, 1980).</ref>.
 
== Миф категориялары ==
=== Космогоник һәм антропогоник миф тармифтар ===▼
{{также|Дуалистические мифы}}
[[Файл:The Ancient of Days.jpg|thumb|[[ВеликийБөйөк архитектор. (картина)|Великий архитектор]] [[Блейк, Уильям|Уильяма Блейка]]картинаһы]]▼
 
[[Файл:Creation of man Prometheus Berthelemy Louvre INV20043 n2.jpg|thumb|[[антропогоническиеПрометейҙың мифы|Сотворениекеше человека]]булдырыуы [[Прометей|Прометеем]]тураһында антропогоник миф. [[Лувр]]]]▼
▲=== Космогоник һәм антропогоник миф тар ===
[[Файл:William Blake - Elohim Creating Adam - WGA2219.jpg|thumb|[[Элохим]],Әҙәмде создающийбулдырыусы АдамаЭлохим, картинаУильям [[Блейк, Уильям|Уильяма Блейка]]картинаһы]]▼
▲[[Файл:The Ancient of Days.jpg|thumb|[[Великий архитектор (картина)|Великий архитектор]] [[Блейк, Уильям|Уильяма Блейка]]]]
▲[[Файл:Creation of man Prometheus Berthelemy Louvre INV20043 n2.jpg|thumb|[[антропогонические мифы|Сотворение человека]] [[Прометей|Прометеем]]. [[Лувр]]]]
▲[[Файл:William Blake - Elohim Creating Adam - WGA2219.jpg|thumb|[[Элохим]], создающий Адама, картина [[Блейк, Уильям|Уильяма Блейка]]]]
{{Основная статья|Миф о происхождении|Этиологические мифы|Космогонические мифы|Антропогонические мифы}}
{{Также|Сотворение мира|Мировое яйцо|Первый человек}}
Космогоник мифтар — булдырыу тураһында мифтар, хаостан йыһан барлыҡҡа килеүе тураһындағы мифтар, мифологияларҙың күбеһенең төп башланғыс сюжеты. Хаосты (бушлыҡ), йыһанда тәртиптең булмауын, баштағы стихияларҙың үҙ-ара тәьҫир итешеүен тасуирлауҙан башлана. Донъяның һәм Ер йөҙөндә тормоштоң барлыҡҡа килеүен аңлатыуға хеҙмәт итә.
Космогонические мифы — мифы о творении, мифы о происхождении космоса из хаоса, основной начальный сюжет большинства мифологий. Начинаются с описания хаоса (пустоты), отсутствия порядка во вселенной, взаимодействия изначальных стихий. Служат для объяснения происхождения мира и жизни на Земле.
 
ОднимКосмогоник измифтарҙың распространённыхиң сюжетовтаралған космогоническихсюжеттарының мифовбереһе являетсябулып рождениеДонъя мирайомортҡаһынан издонъя [[Мировоетыуыуы Яйцо|мирового яйца]]тора. ТакиеБындай мифымифтар встречаютсятөрлө уконтиненттарҙа многихйәшәгән народовтөрлө нахалыҡтарҙа разных континентахосрай. МировоеДонъя йомортҡаһы тормош яйцобарлыҡҡа являетсякилеүҙең универсальнымуниверсаль символомсимволы происхождениябулып жизнитора<ref>''[[Топоров, Владимир Николаевич|Топоров В. Н.]] '' [http://philologos.narod.ru/myth/egg.htm Яйцо мировое] // «[[Мифы народов мира (энциклопедия)|Мифы народов мира]]». — М., 1980.</ref>.
 
Космогоник мифтарҙа йыш ҡына тыуҙырыусы ролен хайуандар башҡара. Мәҫәлән, урыҫ һәм белорус фольклорында донъя барлыҡҡа килеүе тураһындағы хикәйә бар: ҡош (өйрәк) сүрәтендәге бер демиург, йылға төбөнән бер аҙ ер алып сығыу маҡсатында һыуға сума. Һуңғараҡ шул ерҙән ҡоро ер барлыҡҡа килә. Шуға оҡшаш текстар күп кенә башҡа традицияларҙа ла бар. Нивх халҡы донъя тыуыуын бер бәләкәй ҡарабаш турғай тураһындағы хикәйәт менән аңлатҡан. Бәләкәй ҡарабаш турғай һыуға сума (ул саҡта фәҡәт һыу ғына йәйрәп ята икән) һәм суҡышы менән ергә тейә икән. Шулай итеп яйлап ҡоро ер — утрау, һуңынан унда төрлө яҡлы тормош ҡайнаған ер барлыҡҡа килгән. Австралия аборигендары, төньяҡ америка индейҙары (гурондар) кеүек, Ерҙе тап ташбаҡа булдырған һәм барыһын да үҙенең өҫтөндә тота тип иҫәпләй. Индейҙар риүәйәттәрендә шулай уҡ Ерҙе булдырыуҙа ташбаҡаға әрмәнде ярҙам иткән, ул диңгеҙ төбөнән ер алған, уны ташбаҡа панциры ситтәренә һалған һәм ерҙең дәүмәле арта барған, шулай ҡоро ер барлыҡҡа килгән.
Нередко роль творца в космогонических мифах принадлежит животным. Так в [[Русский фольклор|русском]] и [[Белорусы|белорусском]] фольклоре известен рассказ о сотворении мира, где один из [[демиург]]ов в облике птицы (утки), ныряет под воду, чтобы достать немного земли со дна. Позднее из этой земли создаётся суша. Сходные тексты существуют и во многих других традициях. [[Нивхи]] объясняли происхождение мира сказанием о маленькой синице, которая ныряла в воду (была только вода) и доставала клювом землю. Так постепенно появилась суша — островок, а затем и земля, на которой расцвела разнообразная жизнь. [[Австралийские аборигены|Аборигены Австралии]], также как [[североамериканские индейцы]] гуроны считали, что именно черепаха создала Землю и держит её на себе. По преданиям индейцев также в создании Земли помогала черепахе [[жаба]], которая доставала землю с морского дна, клала по краям панциря черепахи и земля увеличивалась в размере, так появилась суша.
 
Күп мифологияларҙа донъяны аллалар тыуҙырған тиелә.
Во многих мифологиях мир был создан богами.
 
Примеры Богов-творцов: египетские [[Атум]] и [[Птах]], зороастрийский [[Ахура Мазда]], [[Вишвакарман]] в индуизме, [[Анцва]] у абхазов и абазин, [[Тха]] у адыгов, армянский [[Арамазд]], [[Виракоча (божество)|Виракоча]] инков, богиня [[Ильматар]] у финнов, [[Инмар]] у удмуртов, [[Кайракан]] у алтайцев.
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Мифология» битенән алынған