Гормондар: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
{{Ук}}
'''Гормо́ндар''' ({{lang-grc|ὁρμάω}} — уятам, ҡуҙғатам) — [[Эндокрин система|эске секреция
Гормондар ағзалар системаһының береһенең функцияһына нығыраҡ тәьҫир яһай. Был ағзаларҙы мәрәй-ағзалар тип атайҙар. Мәрәй-ағзалар күҙәнәктәре мембраналары гормон тәьҫиренә үтә һиҙгер. Енес гормондары үрсеү ағзалары үҫешен һәм үҫеүен стимуллай. Андреалин гормонын бөйөр өҫтө биҙе эшләп сығара. Был гормон менән күп ағзалар функцияһы бәйле. Ҡанда андреалин артып китһә, йөрәк йышыраҡ тибә, ҡан тамырҙары ҡыҫыла, температура күтәрелә, глюкоза кимәле күтәрелә.
12 юл:
Артабан француз врачы Шарль Броун-Секар билдәле бер ауырыуҙарҙың сәбәбе эске секреция биҙҙәре гормондары етешмәү менән аңлата, был сирҙәрҙе терапия ысулдары менән дауалап була икәнен өйрәнә.
Хәҙерге [[медицина]] мәғлүмәттәре гормондарҙың артыҡ булыуы ла етешмәүе лә
«Гормон» терминын беренсе мәртәбә 1902 йылда инглиз физиологтары У. Бейлисса, Э. Старлинга ҡуллана.
== Гормондарҙың дөйөм эш принциптары. ==
Теге йәки был төрҙәге тышҡы йәки эске стимулдар организм рецепторҙарына тәьҫир итә һәм уларҙа импульстар барлыҡҡа килтерә. Улар тәүҙә үҙәк [[нервы
Баш мейеһенең был өлөшөндә гормональ эшмәкәрлектең беренсел әүҙем матдәләре — рилизинг факторҙар етештереп сығарыла. Улар, үҙ сиратында, гипофиз биҙенә ебәрелә.
Уларҙың үҙенсәлеге шунда: уларҙы тәғәйенләнеше буйынса тапшырыу дөйөм [[ҡан]] ағымы менән башҡарылмай, ә [[ҡан
Рилизинг факторҙар тәьҫире аҫтында тропин гормондар (гипофиздың алғы бүлкәтендә етештерелгән гормондар) сығарыу йә тиҙләтелә, йә әкренәйә.
88 юл:
- фермент булып торған йәки фермент функциялы сигнал биреүсе аҡһымдар менән бәйле рецепторҙар (метаботропик рецепторҙар, йәғни ГПКР)
- [[ДНК]]-ға бәйләнгән һәм гендарҙың эшен көйләүсе ретиноин кислотаһы, стероид һәм тиреоид гормондары рецепторҙары.
Бөтә рецепторҙарға кире бәйләнеш механизмы аша һиҙгерлекте көйләү күренеше хас.Билдәле бер гормондың түбән кимәлендә туҡымаларҙа рецепторҙар һаны һәм уларҙың был гормонға һиҙгерлеге автоматик рәүештә компенсаторлы арта. Был процесс рецепторҙарҙы сенсибилизациялау (сенситизация) тип атала.
103 юл:
Гормондарҙың бер нөркөмө күҙәнәк эсендә — ғәҙәттә, цитоплазмала урынлашҡан рецепторҙар менән бәйләнешкә инә. Уларға липофил үҙсәнлектәргә эйә гормондар инә — мәҫәлән, стероид гормондар (енес, глюко- һәм минералокортикоидтар), шулай уҡ тиреоид гормондары.
Гормондарҙың был төркөмөндә гормон-рецептор комплексы күҙәнәк эсендәге ретранслятор ролен уйнай. Ул күҙәнәк эсендә барлыҡҡа килеп, күҙәнәк ядроһында урынлашҡан һәм ДНК-нан һәм аҡһымдан торған хроматин менән тәьҫир итешә башлай. Шуның менән ҡайһы бер гендарҙың эшен тиҙләтә йәки әкренәйтә. Билдәле бер генға һайланма йоғонто яһап, гормон тейешле РНК һәм аҡһым концентрацияһын үҙгәртә, шул уҡ ваҡытта метаболик процестарҙы ла төҙәтә.
111 юл:
'''Башҡа гормондарҙың күпселегенә өс үҙенсәлек хас:'''
-
-ташыусы аҡһымдар менән бәйләнмәгән;
119 юл:
Бындай гормондарҙың гормон-рецептор комплексының эш итеү механизмында мотлаҡ күҙәнәктең реакцияһын тыуҙырыусы аралашсылар ҡатнаша. Был аралашсыларҙан иң мөһимдәре — цАМФ (циклик аденозин монофосфаты), инозитол трипфосфаты, кальций иондары.
Әйтәйек, [[кальций]] иондары булмаған мөхиттә йәки уларҙың һаны етмәгән күҙәнәктәрҙә күп гормондарҙың тәьҫире көсһөҙләнә; кальцийҙың күҙәнәк эсендәге концентрацияһын арттырыусы матдәләр ҡулланғанда ҡайһы бер гормондарҙың тәьҫиренә оҡшаш эффекттар барлыҡҡа килә.
Кальций иондарының аралашсы сифатында ҡатнашыуы вазопрессин һәм катехоламин кеүек гормондарҙың күҙәнәктәргә йоғонто яһауын тәьмин итә.
126 юл:
== Номенклатура и классификация ==
Хәҙерге ваҡытта
Матдәнең төҙөлөшөн уның химик атамаһын теүәл сағылдыра, ләкин ғәҙәттә, уны иҫтә тотоуы һәм ҡулланыуы ауыр. Ошо арҡала йышыраҡ тривиаль атамалар ҡулланыла. Улар организмдағы гормондың сығанағын (мәҫәлән, «инсулин») йәки функцияһын (мәҫәлән, пролактин) күрһәтә. Бөтә гипоталамик гормондарҙың һәм ҡайһы бер гипофиз гормондарҙың фунцияларына ҡарап атамалары бар.
132 юл:
Гормондарҙың кластарға бүленеүенә килгәндә, миҫал өсөн анатомик классификация бар. Ул гормондарҙың атамаһын уларҙы синтезлаусы биҙҙәр менән бәйләй. Шуның нигеҙендә гипоталамус, гипофиз, бөйөр өҫтө биҙе гормондары һ. б. тип атайҙар. Әммә был классификация бөтөнләй ышаныслы түгел. Сөнки гормондар, мәҫәлән, бер биҙҙә синтезланырға һәм ҡанға икенсе биҙ аша бүленеп сығарылырға мөмкин. Шуға гормондарҙың химик тәбиғәтенә таянған альтернатив система эшләнгән.
'''Химик төҙөлөшө буйынса
- Стероидтар
143 юл:
=== Стероид гормондары ===
Был төркөм гормондары булып [[Липидтар|липид]] характерындағы полицикл химик берләшмәләр тора. Уларҙың төҙөлөшө нигеҙендә стеран үҙәк (циклопентан пергидрофентрантрена) тора. Ул өс туйындырылған алты ҡулсанан (латин алфавиты менән яҙылған А, В һәм С) һәм тағын бер туйындырылған биш ҡулсанан (D) тора. Стеран үҙәк (ядро) стероид гормондарының полиморф класының уртаҡлығын (берҙәмлеген) билдәләй, ә стереоид һөлдәһенә сағыштырмаса ҙур булмаған модификациялары ҡушылыуы был класлы гормондарҙың үҙенсәлектәре айырылыуын билдәләй.
=== Май кислотаһы сығарылмалары ===
151 юл:
Гормондарҙың был класы башлыса тирозин сығарылмаларынан тора: адреналин һәм норадреналин, тироксин һәм башҡалар. Тәүге икәүһен бөйөр өҫтө биҙҙе синтезлай, өсөнсөһен ҡалҡан биҙе етештерә.
=== [[Аҡһымдар|Аҡһым]] һәм пептид гормондары ===
Аҡһым-пептид гормондарына ашҡаҙан аҫты биҙе гормондары (глюкагон, инсулин), шулай уҡ гипоталамус һәм гипофиз (үҫеү гормоны, кортикотропин һ. б.) инә. Уларға төрлө аминокислота ҡалдыҡтары инә ала — 3-тән алып 250-гә тиклем һәм унан да күберәк.
==Кеше гормондары==
| |||