Быяла: өлгөләр араһындағы айырма

'''Быяла'''  — материал һәм есем. Кварц ҡомон иретеп, махсус ысул менән эшкәртеп яҺаған үтә күренмәле ҡаты матдә<ref>Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)</ref>. Ул кешелек тормошонда иң боронғо дәүерҙәрҙән үк ҡулланыла. Төрлөлөгө менән көнкүрештең төрлө тармаҡтарында осратырға мөмкин. Башҡорт телендә шулай уҡ [[слюда]]ны ''ер быялаһы'' тип атайҙар <ref>Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. - — Мәскәү, 1993. - — 1-се том, 861 бит - — 193-сө бит</ref>.

Быяла төрҙәре уларҙың составындағы матдәләр нигеҙендә билдәләнә. Бер компонентлы - — көкөрт, фосфор, углеродтан һәм ҡайһы бер металдар  — кальций, хром, цинктан һ.б; шулай уҡ бериллий, цирконий, барий фторидтарынан, күп - — фторбериллатлы быяла, металл галогенидтары нигеҙендә; составы буйынса  — боратлы, бор-силикатлы (пирекс), силикатлы (кварц быяла), фосфатлы, халькогалогенидлы һ.б.; агрегат хәле буйынса  — шыйыҡ (һелтеле иретмәләр), күләмле кристаллаштырылған (ситалдар); ҡатламдарының һаны буйынса  — бер ҡатлы, күп ҡатлы (ярсыҡһыҙ, бер-береһенә йәбештерелгән силикат быяла пластинкаларҙан тора  — триплекс, пентаплекс, полиплекс һ.б.; тәғәйенләнеше буйынса  — төҙөлөш (тәҙрә, полировкалы, биҙәкле, арматураланған; архитектура-төҙөлөш  — блоктар, пакеттар, формаланған быяла, күбек быяла; быяла көпшәләр), техник (оптика, химия лаборатория, медицина, электр техникаһы, электр изоляциялау, яктылык техникаһы һ.б.), тара, сортлы (бәллүр, һауыт-һаба), махсус (лазер, фотохром, оптик һәм магнит активлы) һ.б. быяла төрҙәре бар. Быяла үҙенсәлектәрен сеймалдың составы билдәләй. Таҙа кварц быяла (100 % лы кремний диоксиды) юғары температураға сыҙамлығы менән айырыла, металдарҙың төрлө оксидтары берләшмәләренең һәм өҫтәмәләре төрлө төҫ, люминесценция, яҡтылыҡҡа һиҙгерлек, фотохром, полихром үҙенсәлектәр, агрессив мөхиткә һ.б. аҙмы-күпме сыҙамлыҡ бирә.

== Етештереү ==

Быяла етештереүҙә ҡулланылған матдәләрҙең төп өлөшөн 70-75  % кремний двуокисы (SiO2) тәшкил итә, уны кварц ҡомонан сығаралар. Икенсе өлөшө  — кальций окисы (CaO). Ул быяланы химик яҡтан тотороҡло һәм ялтырауыҡлы итә. Урта быуаттарҙа уны ағас көлөнән йәки ылымыҡтарҙан алғандар. Эзбизташты беренсе булып Богемия быяласылары XVII быуатта ҡуша башлағандар. Быяланың өсөнсө өлөшө  — [[һелтеле металдар]]ҙың оксидтары  — натрий (Na₂O) һәм калий (K₂O) - — 16-17 % тәшкил итә. Быялаға улар юғары температура тәьҫирендә окистарға тарҡала торған сода (Na₂CO₃) йәки поташ (K₂CO₃) рәүешендә инә.

[[Башҡортостан сәнәғәте]]ндә быяла әйберҙәр етештереү урындағы балсыҡ, [[доломит]], кальцийланған [[сода]], каустик сода нигеҙендә алып барыла. “Газпром«Газпром нефтехим [[Салауат (ҡала)|Салауат]]”» ААЙ продукцияһы  — натрий сульфаты һәм силикаты һәм ситтән килтерелгән (кварц ҡом) сеймал нигеҙендә быяла һәм унан эшләнгән әйберҙәр етештереү Красноусол быяла заводы, “«[[Туймазы]] фарфоры”фарфоры», [[Октябрьский]] фарфор эшләнмәләр заводы һ.б. предприятиеларында башҡарыла. Быяла етештереү (металл оксидтары, ярҙамсы ҡатнашмалар берләшмәләре), яныусан һәм электр мейестәрендә ҡайнатыу, аллойҙан етештерелгән продукция, иретмәнән эшләнгән әйберҙәргә рәүеш биреү (һуҙыу, прокатлау һ.б.), уларҙы яндырыу, артабан механик, химик, термик юл менән эшкәртеүҙе үҙ эсенә ала. Продукциянең төп төре  — табаҡлы быяла. Туймазы медицина быялаһы заводы НС 1 (төҫһөҙ), СНС 1 (яҡтылыҡтан һаҡлай торған), МТО (медицина тараһы өсөн төҫһөҙ), ОС (ҡыҙғылт һары) маркалы быяланан өрөп эшләнгән әйберҙәр  — ампулалар, пробиркалар, флакондар, шешәләр, шулай уҡ сәнғәти һәм керамик эшләнмәләр һ.б. етештерә; “ГазпромнефтехимСалават”«ГазпромнефтехимСалават» ААЙ-ы  — шыйыҡ быяла; “Салаватстекло” «Салаватстекло» — полировкалы, тәҙрә, витрина, автомобиль өсөн, сыныҡтырылған һәм өс ҡатлы быяла, көҙгө, моллировкаланган эшләнмәләр һ.б.; “СТЕКЛОНиТ”«СТЕКЛОНиТ» ААЙ-ы  — ваҡ быяла шарҙар, ровингылар, ептәр, конструкциялы, фильтрлау, электр изоляцияһы өсөн туҡымалар, фильтрлау селтәрҙәре, махсус аппретура менән эшкәртелгән тулыландырыусы быяла оно, туҡылмаған быяла сүс материалдар һ.б; Октябрьский фарфор эшләнмәләр заводы  — һауыт-һаба, бина ҡабырғаларын эске яҡтан көпләү һәм иҙәнгә түшәү өсөн плиткалар сығара. Нефтехимия һәм катализ институтында шыйыҡ быяла һәм аның реологик үҙенсәлектәрен, структураланыу һәләтен көйләү, йәбешеү үҙенсәлектәрен яҡшыртыу, йәбештерелгән материалдарҙың ҡалтайыуын кәметеү өсөн [[глицерин]] өҫтәмәләре менән модификациялау буйынса тикшеренеүҙәр үткәрелә <ref>[https://pravitelstvorb.ru/ru/press-office/news.php?ELEMENT_ID=48934 В Башкортостане запустили новое производство зеркал для мебели]</ref> <ref>[https://www.orgpage.ru/resp-bashkortostan/stekolnaya-promyshlennost/ Стекольная промышленность в Республике Башкортостан]</ref> .

== Физик-механик сифаттары ==

* Тығыҙлығы уның химик составы менән бәйле. Минималь тығыҙлығы кварц быялаларҙа  — {{nobr|2200 кг/м³}}. [[Ҡурғаш]], [[висмут]], [[тантал]], [[барий]] булған быяларҙа [[тығыҙлыҡ]] 7500 кг/м³ тиклем етә. Көнкүрештә йыш ҡулланылған [[натрий]]-[[кальций]]-силикаты быяларҙа, шул иҫәптә [[тәҙрә]]ләр — - 2500-26002500—2600 кг/м³.

* Бала күңеле быяла - — һаҡһыҙ әйтһәң, ыуала.

* Ир күңеле - — быяла, төшөп китһә, ыуала, ә ҡатын күңеле - — ҡарындыҡ, күпме һуҙһаң да, ыуалмай ҙа, йыртылмай ҙа ул

* [https://www.orgpage.ru/resp-bashkortostan/stekolnaya-promyshlennost/ Стекольная промышленность в Республике Башкортостан]

* [https://pravitelstvorb.ru/ru/press-office/news.php?ELEMENT_ID=48934 В Башкортостане запустили новое производство зеркал для мебели]