Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
104 юл:
Көсләп күсереүҙең беренсе фазаһы 1915 йылдың апрель башында Сөләйманлы (Зәйтүн) һәм Дёртйол әрмәндәрен кү сереүҙән башланған. 24 апрелдә [[Истанбул]]дың әрмән элитаһы, Александретта һәм Адана әрмән халҡы ҡулға алына һәм көсләп күсерелә. [[9 май]]ҙа Ғосман империяһы хөкүмәте Кесе Азия (Анатолия) әрмәндәрен компакт йәшәгән урындарынан көсләп күсереү ҡарарын ҡабул итә. Күсерелеүсе әрмәндәр урыҫ армияһы менән хеҙмәттәшлек итеүенән ҡурҡҡанлыҡтан, көньяҡҡа күсереү ҡаралған була, әммә һуғыш ығы-зығыһында был бойороҡ үтәлмәй ҡала. Ван ихтилалынан һуң, көсләп күсереүҙең 4-се фазаһына ярашлы, сик буйында һәм Киликияла йәшәүсе бөтә әрмәндәр ҙә күсерелергә тейеш була<ref name="A Question of Genocide, 276-284" />.
 
[[1915 йыл]]дың 26 майында Мәһмәд Талаат паша тыныс тормош осоронда хөкүмәткә ҡаршы сығыусыларға арналған «Депортация тураһындағы закон» иғлан итә. [[1915 йыл]]дың 30 майында Законды мәжлес раҫлай. Әрмәндәр аталмаһа ла, закон уларға ҡағылғаны аңлашылып торған. [[1915]] йылдың 21 июнендә, көсләп күсереүҙең һуңғы актында, Талаат Ғосман империяһының ун провинцияһында йәшәүсе «бөтә әрмәнде лә», дәүләткә файҙалы тип танылғандарын ғына ҡалдырып, көсләп һөрөргә бойора. Депортация производиласьөс согласнопринципҡа трёмярашлы принципаматҡарыла: 1) «принцип"ун десятипроцент процентов»принцибы"на ярашлы, согласномосолмандар которомуменән армянесағыштырғанда, нетөбәктә должны были превышатьәрмәндәр 10 %-тан от мусульманартырға втейеш регионетүгел, 2) количествокөсләп домовкүсерелгәндәрҙең депортированныхөй неһаны должно50-нән былоартырға превышатьтейеш пятидесятитүгел, 3) депортированнымкөсләп запрещалоськүсерелгәндәргә менятьтәғәйенләнгән местаурындарын ихүҙгәртеү назначениятыйылған. АрмянамӘрмәндәргә запрещалосьүҙ открыватьмәктәптәрен собственныеасыу школытыйылған, армянскиеәрмән деревниауылдары должныараһындағы былиюл находитьсябер-береһенән набиш расстояниисәғәтлектән некәм менеебулмаҫҡа пятитейеш. часовБөтә ездыәрмәндәрҙе друглә откөсләп друга.күсереү Несмотряталабы наҡуйылһа требованиела, депортироватьсит всехил армянграждандары безбыл исключения,процестың значительнаяшаһиты частьбулмаһын армянскоготигәндән населениясығыптыр, Стамбула[[Истанбул]] иһәм Эдирне[[Әдирнә]] неҡалаларында былайәшәгән высланаәрмән изхалҡының опасения,ҙур чтоғына иностранныеөлөшө гражданекүсерелмәй станут свидетелями этого процессаҡала. АрмянскоеИзмир населениеҡалаһының Измираәрмән былохалҡын, спасеноәгәр губернаторомәрмәндәр Рахми-беем,күсерелә полагавшимҡалһа, чтоҡала высылкасауҙаһы армянбөлгөнлөккә төшәсәк, нанесёттип смертельныйфекер ударйөрөткән погубернатор торговлеРәхим вбей городеҡотҡара. [[5 июляиюлдә]] границыдепортация депортациисиктәре быликөнбайыш ещё раз расширены за счёт западных провинцийпровинциялары ([[Анкара]], [[ЭскишехирЭскешәһәр]] иһ. прб.), [[Киркук]]а, [[Мосул]]а, долины [[Евфрат]]а иүҙәне прһ. [[13б. июля]]иҫәбенә киңәйтелә. [[1915 годйыл]]адың Талаат13 заявил,июлендә чтоТалаат депортация была«әрмән проведенамәсьәләһен дляахырынаса «окончательногохәл решенияитеп армянскогоҡуйыр вопросаөсөн» үткәрелде, тип иғлан итә, чтоһәм фактическибыл означалоысынында устранениеҒосман проблемыимперияһында армянәрмән впроблемаһын Османскойбөтөрөүҙе империиаңлатҡан<ref name="A Question of Genocide, 276-284" />.
 
=== Тәүге депортациялар ===
[[1915 йыл]]дың март уртаһында британ-француз көстәре [[Дарданеллы]]ға һөжүм итә. [[Истанбул]]да баш ҡаланы Эскешәһәргә күсереү һәм урындағы халыҡты эвакуациялау буйынса әҙерлек эштәре башлана. Әрмәндәрҙең союздаштарына ҡушылыуынан ҡурҡып, Ғосман империяһы хөкүмәте Истанбул һәм Эскешәһәр араһындағы әрмән халҡын күсерергә ниәтләй. Шул уҡ ваҡытта Иттихат үҙәк комитетының бер нисә ултырышы була, һәм унда «Тәшкиләт-и Махсуса|Специальная организация» ойошмаһы башлығы Бехаэддин Шакир көнсығыш Анатолияла әрмән төркөмдәренең эшмәкәрлеген раҫлаған дәлилдәр килтерҙе. "Эске дошман"дың ҡурҡынысы «тышҡы дошманға» ҡарағанда кәм түгел ти Шакир. Уға киңерәк вәкәләт бирелә. Март аҙағында — апрель башында "Махсус " Иттихат радикаль эмиссарҙары, шул иҫәптән, артыҡ ҡанһыҙ ысул, ҡулға алыуҙар һәм язалауҙар, менән Рәшид-бей ({{lang-tr|Reşit Bey}}) ҡорал таптырған, ә һуңыраҡ әрмәндәрҙе үлтереүсе фанатикка әйләнә. Акчам Танер әрмәндәрҙе дөйөм көсләп ҡыуып сығарыу ҡарары мартта уҡ ҡабул ителгән була тигән фаразлау бар.
В середине марта [[1915 год]]а британско-французские силы атаковали [[Дарданеллы]]. В [[Стамбул]]е начались подготовительные мероприятия для переноса столицы в [[Эскишехир]] и эвакуации местного населения. Боясь присоединения армян к союзникам, правительство Османской империи намеревалось провести депортацию всего армянского населения между Стамбулом и Эскишехиром. В это же время состоялось несколько заседаний центрального комитета [[Иттихат]], на которых глава «[[Тешкилят-и Махсуса|Специальной организации]]» [[Бехаэддин Шакир]] представил доказательства деятельности армянских групп в восточной Анатолии. Шакиру, утверждавшему, что «внутренний враг» не менее опасен, чем «внешний враг», были даны расширенные полномочия. В конце марта — начале апреля «Специальная организация» попыталась организовать резню армян в Эрзеруме и направила в провинции для антиармянской агитации наиболее радикальных эмиссаров Иттихат, в том числе Решид-бея ({{lang-tr|Reşit Bey}}), который чрезвычайно жестокими методами, включая аресты и пытки, искал оружие в [[Диярбакыр]]е, а затем стал одним из наиболее фанатичных убийц армян. [[Акчам, Танер|Танером Акчамом]] высказывалась версия, что решение о всеобщей депортации армян было принято в марте
<ref>Akcam, Taner, «Armenien und der Völkermord: Die Istanbuler Prozesse und die türkische Nationalbewegung». Hamburg: Hamburger Edition, 1996. P.59</ref>
, әммә Истанбулдан көсләп күсереү үткәрелмәүе ул мәлгә әрмәндәрҙең яҙмышы һуғыштың артабан нисек барышына бйле булғандыр тип фаразларға була<ref name="Bloxham 78-80" />.
, однако тот факт, что депортация из Стамбула так и не была проведена, может означать, что на тот момент судьба армян всё ещё зависела от дальнейшего хода войны<ref name="Bloxham 78-80" />.
 
Йәш төрөктәрҙең, депортация әрмәндәрҙең Көнсығыш фронтта лояль булмауы менән бәйле тип раҫларға маташыуына ҡарамаҫтан, әрмәндәрҙең беренсе көсләп күсерелеүе Әхмәд Жемаль паша етәкселегендә көнсығыш фронты менн күршеләш райондарҙа түгел, ә Кесе Азияның (Анатолия) үҙәгенән ([[Киликия]]{{Sfn|Роган|2018|с=271}}) [[Сүриә]]гә йүнәлтелгән. Мысыр кампанияһында еңелгәндән һуң, ул Сөләйманлы (Зәйтун) һәм Дүртөйлә әрмән халҡын потенциаль ҡурҡыныс тип таныған һәм, союздаш державаларҙың үтеп инеүе осрағын күҙ уңында тотоп, үҙенең контроле аҫтындағы территорияның этник составын үҙгәртеү маҡсатынан беренсе тапҡыр әрмәндәрҙе көсләп күсереүҙе тәҡдим итә<ref name="A Question of Genocide, 276-284" />. Әрмәндәр депортацияһы 8 апрелдә быуаттар дауамында өлөшләтә бойондороҡһоҙ булған һәм төрөк властары менән ҡапма-ҡаршылыҡлы мөнәсәбәттәрҙә торған Зәйтун ҡалаһынан башлана. Был хәрәкәтте нигеҙләү маҡсатында Зәйтун әрмәндәре һәм Рәсәй хәрби штабы араһында йәшерен килешеү барлығы тураһындағы хәбәр килтерелгән, әммә Зәйтун әрмәндәре бер ниндәй ҙә дошманлыҡ саралары күрмәгән<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249-250" /><ref name="Bloxham 82-83" /><ref name="Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide" />.
Несмотря на утверждения младотурок, что депортации были ответом на нелояльность армян на Восточном фронте, первые депортации армян были произведены под руководством [[Ахмед Джемаль-паша|Джемаля]] не в соседних с восточным фронтом районах, а из центра [[Малая Азия|Анатолии]] ([[Киликия|Киликии]]{{Sfn|Роган|2018|с=271}}) в [[Сирия|Сирию]]. После поражения в египетской кампании он оценил армянское население [[Сюлейманлы|Зейтуна]] и Дёртйола как потенциально опасное и решил изменить этнический состав подконтрольной ему территории на случай возможного продвижения союзных держав, впервые предложив депортацию армян<ref name="A Question of Genocide, 276-284" />. Депортация армян началась 8 апреля с города Зейтун, население которого веками пользовалось частичной независимостью и находилось в конфронтации с турецкими властями. В качестве основания приводилась информация о якобы существующей секретной договорённости между армянами Зейтуна и российским военным штабом, однако никаких враждебных действий армяне Зейтуна не предпринимали<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249-250" /><ref name="Bloxham 82-83" /><ref name="Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide" />.
 
[[Файл:Armrefugees.jpg|thumb|left|300px|Дейр-эз-Зор концентрацион лагерында ҡасаҡ әрмәндәр үле ат кәүҙәһе янында]]
[[Файл:Armrefugees.jpg|thumb|left|300px|Армяне-беженцы у тела мёртвой лошади в [[Дейр-эз-Зорский лагерь|Дейр-эз-Зорском концентрационном лагере]]]]
Ҡалаға өс мең төрөк һалдаты индерелә. Зәйтундың цйәш ирҙәренең бер өлөшө, төрөк һалдаттарына һөжүм иткән бер нисә дезертирҙы ла ҡыҫтырып, әрмән монастырына ҡаса һәм унда оборона ойоштороп, әрмән сығанаҡтарына ярашлы, монастырь яулап алынғансы, 300 һалдатын (төрөктәр майор һәм һигеҙ һалдат тип күрһәтә) юҡ итә. Әрмән яғы хәбәрҙәренән билдәле булыуынса, һалдаттарға һөжүм итеү уларҙың әрмән ауылдарында ҡылған әшәкелектәре өсөн үс алыу сараһы була. Зәйтун ҡалаһы әрмән хаҡының күпселеге боласыларҙы хупламаған, әрмән общинаһы лидерҙары боласыларға бирелергә кәңәш итә һәм хөкүмәт ғәскәрҙәренең уларҙы язаға тарттырыуына ҡамасауламай. Әммә ғосман чиновниктарының аҙ өлөшө генә әрмәндәрҙең тоғролоғон танырға әҙер була, күпселеге Зәйтун әрмәндәренең дошман менән хеҙмәттәшлек итә тип ышанған. Эске эштәр министры Талаат Константинополдәге әрмән патриархына дезертирҙарҙы тотоп биргәне өсөн әрмән халҡына рәхмәт белдерә. Әммә һуңыраҡ был ваҡиғаларҙы сит ил державалары менән дөйөм ихтилалдың өлөшө — төрөк тарихнамәһе ҡарашын нығыта. Төп әрмән халҡы ғосман армияһына ҡаршы тороуҙы хупламаһа ла, барыбер Зәйтун әрмәндәрен Дер-зор лагерына йә сүллеккә ҡыуалар, һәм унда һуңыраҡ әрмәндәрҙе йә үлтергәндәр, йә аслыҡтан әм сирҙәрҙән үлеүгә дусар итеп, ҡалдырғандар. Зәйтундан һуң, шундай уҡ яҙмыш [[Киликия]]ның башҡа ҡалаларын да көткән. Бындай депортациялар Вандағы ваҡиғаларға тиклем булған, һәм быны ғосман властары әрмәндәргә ҡаршы кампанияны нигеҙләү өсөн ҡулланғандар. Ғосман хөкүмәте башҡарған эштәр үҙ-ара тура килмәгәнсә ине, әммә ул империяның бөтә территорияһын биләмәгәйне әле<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249-250" /><ref name="Bloxham 82-83" /><ref name="Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide" />.
В город были введены три тысячи турецких солдат. Часть молодых мужчин Зейтуна, включая нескольких дезертиров, напавших на турецких солдат, бежала в армянский монастырь и организовала там оборону, уничтожив, согласно армянским источникам, 300 солдат (турецкие указывают майора и восемь солдат), прежде чем монастырь был захвачен. По сообщениям армянской стороны, нападение на солдат было местью за непристойное поведение этих солдат в армянских деревнях. Большинство армянского населения Зейтуна не поддерживало мятежников, лидеры армянской общины убеждали мятежников сдаться и позволили правительственным войскам расправиться с ними. Однако лишь небольшое количество османских чиновников готово было признать лояльность армян, большинство было убеждено, что армяне Зейтуна сотрудничают с врагом. Министр внутренних дел Талаат выразил благодарность за помощь армянского населения в поимке дезертиров армянскому патриарху Константинополя, однако в более поздних сообщениях изображал эти события как часть общего с иностранными державами армянского восстания — точка зрения, поддерживаемая турецкой историографией. Несмотря на то, что основное армянское население не поддержало сопротивление османской армии, оно, тем не менее, было депортировано в [[Конья|Конью]] и пустыню Дер Зор, где позже армян либо убивали, либо оставляли погибать от голода и болезней. Вслед за Зейтуном, та же судьба постигла жителей других городов [[Киликия|Киликии]]. Эти депортации произошли до событий в Ване, которые османские власти использовали в качестве обоснования антиармянской кампании. Действия османского правительства были явно несоразмерными, однако они ещё не охватывали всю территорию империи<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249-250" /><ref name="Bloxham 82-83" /><ref name="Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide" />.
 
Зәйтун әрмәндәрен көсләп күсереү геноцидты ойоштороу менән бәйле мөһим мәсьәләне асыҡлай. Әрмәндәрҙең ҡайһы бер өлөшө Сүриәнән һәм Ираҡтан алыҫ урынлашҡан Коньяға — һуңынан, нигеҙҙә, әрмәндәр шунда күсерелгән. Әхмәд Жемал паша шәхсән Месопотамияны түгел, боеприпастарҙы ташыуға ҡаршылыҡ булдырмаҫ өсөн, Коньяны һайланым, тп раҫлаған. Әммә апрелдән һуң һәм Жемал юрисдикцияһы аръяғына күсерелеүсе әрмәндәрҙең бер өлөшө Коньяға оҙатыла, һәм был депортация планының 1915 йылдың апрелендә үк булғанлығына ишаралай <ref name="Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide" />.
Депортация армян Зейтуна проясняет важный вопрос, связанный со сроками организации геноцида. Некоторая часть армян была выслана в город Конью, который находился далеко от [[Сирия|Сирии]] и [[Ирак]]а — мест, куда позже, в основном, депортировались армяне. [[Ахмед Джемаль-паша|Джемаль]] утверждал, что лично выбрал Конью, а не [[Месопотамия|Месопотамию]], чтобы не создавать препятствий для транспортировки боеприпасов. Однако после апреля и за пределами юрисдикции Джемаля часть депортированных армян направлялась в Конью, что может означать существование плана депортаций уже в апреле 1915 года<ref name="Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide" />.
 
=== ВанскоеВан восстаниеихтилалы ===
{{main|Ванское сражение}}
 
[[Файл:Russian soldiers Sheykhalan 1915.jpg|мини|right|230px|Русскиеурыҫ солдатыһалдаттары надШейхалан останкамиауылында заживотереләй сожженныхяндырылғн армянәрмәндәрҙең вҡалдыҡтары деревнеэргәһендә Шейхалан, 1915 г.]]
 
После поражения под [[Сарыкамыш (город)|Сарыкамышем]] город [[Ван (город, Турция)|Ван]] представлял важный стратегический интерес как для турецкой, так и для русской сторон. С [[1914 год]]а [[Дашнакцутюн]], имевшая значительное влияние в городе, тайно накопила большое количество оружия. После подхода российских добровольцев под командованием [[Озанян, Андраник Торосович|Андраника]] в [[Сарай (Ван)|Сарай]] османские власти потребовали у дашнаков выдачи армянских дезертиров, бежавших из турецкой армии, отрезали город от телефонного сообщения и занялись поборами среди местного населения, в итоге вылившимися в столкновения между солдатами и чете (мусульманскими бандитами) с одной стороны и армянскими группами самообороны с другой. В феврале [[1915 год]]а губернатором Вана, единственной области империи, где армяне составляли большинство, был назначен [[шурин]] Энвера — [[Джевдет-бей|Джавдет-бей]], известный своей склонностью к насилию и терроризировавший армянское население во время кампании по изъятию оружия. Джавдет только что возвратился из неудачного похода в [[Иран|Персию]], и его сопровождало несколько тысяч курдских и черкесских нерегулярных солдат, так называемые «батальоны мясника». Турецкое правительство в конце [[1914 год]]а отмечало возможность восстания в Ване, утверждая, что армян и некоторые персидские племена в районе Вана вооружают враги [[Турция|Турции]]. Армянские лидеры Вана пытались успокоить власти и выразили покорность Джавдету. В начале марта [[1915 год]]а Джавдет потребовал у армян [[Чатак]]а под страхом смертной казни и депортации семей предоставить всех мужчин от 18 до 45 лет (4000 мужчин, а также многочисленных дезертиров) в качестве рабочих для армии. Армяне предоставили лишь 400 человек, а вместо остальных предложили уплатить так называемый «налог на освобождение» (разрешённая законом уплата определённой денежной суммы взамен службы в армии), что было отвергнуто Джавдетом. Ещё один инцидент произошёл, когда Джавдет отправил армяно-турецкую группу из восьми человек в село Шадах, где нужно было разобраться в истории с помещением в тюрьму армянина. По дороге все четыре армянских члена группы были убиты. [[17 апреля]] Джавдет направил «батальоны мясника» для уничтожения армян Чатака, однако недисциплинированное войско напало на ближайшие армянские сёла<ref name="Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times, 249-255" /><ref name="The great game of genocide? 76-78" /><ref name="Bloxham 265-267" />.