Катынь енәйәте: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
"Катынский расстрел" битен тәржемә итеп төҙөлгән
(айырмалар юҡ)

13:22, 17 октябрь 2021 өлгөһө

Катынь енәйәте (пол. zbrodnia katyńska ) — 1940 йылдың яҙында башҡарылған хәрби енәйәт, поляк граждандарын, башлыса поляк армияһының әсирлеккә эләккән офицерҙарын массауи үлтереү.

Катынский расстрел
Памятник у подножия Лысой горы в Свентокшиских горах, Польша
Үлтереү юлы

Расстрел

Ҡорал

Пистолеты «Вальтер PP» и «Браунинг»

Урын

Совет Социалистик Республикалар Союзы СССР: Катынский лес; также гг. Калинин и Харьков

Координаталар

54°46′24″ с. ш. 31°47′20″ в. д.HGЯO

Дата

начало апреля — конец мая 1940 года

Үлтереүселәр

сотрудники НКВД СССР

Үлтерелгәндәр

21 857, из них 4 421 в Катынском лесу[1]

 Катынь енәйәте Викимилектә

Атыуҙар СССР НКВД-һының махсус "тройкаһы" ҡарары менән 1940 йылдың 5 мартындағы ВКП(б) Үҙәк Комитеты Политбюроһы ҡарарына ярашлы башҡарыла[2]. Халыҡҡа иғлан ителгән архив документтарына ярашлы бөтәһе 21 857 кеше атып үлтерелгән.

"Катынь атып үлтереүе" термины башта Катынь урманындағы (Смоленск өлкәһе) поляк офицерҙарын язалау ваҡиғаһына ҡарата ҡулланыла. Поляк граждандарының күмәк ҡәберлектәре, ә шулай уҡ атыуҙарҙы раҫлаған совет архив документтары табылғандан һуң "Катынь атып үлтереүе", "Катынь енәйәте" терминдары 1940 йылдың апрель-майында үткәрелгән бөтә атып үлтереүҙәргә ҡарата ҡулланыла башлай. Поляк граждандары СССР НКВД-ының төрлө лагерҙарында (Козельск, Старобельск, Осташков), ә шулай уҡ Украина һәм Белорус ССР-ының көнбайыш өлкәләрендәге төрмәләрҙә тотолалар[3].

Катынь урманында табылған күмәк ҡәберлектәр тураһында тәүге тапҡыр 1943 йылда "Үҙәк" герман армиялар төркөмө етәксеһе Рудольф-Кристоф фон Герсдорф хәбәр итә [4]. Германия ойошторған халыҡ-ара комиссия экспертиза үткәрә һәм атып үлтереүҙәр 1940 йылдың яҙында НКВД тарафынан башҡарыла тигән һығымтаға килә. Советтар Союзы үҙ сиратында әлеге ваҡиғаға үҙенең ҡатнашлығын инҡар итә.

Смоленск ҡалаһын совет ғәскәрҙәре азат иткәндән һуң Николай Бурденко комиссияһы ойошторола, әлеге комиссия тикшереү үткәрә һәм поляк граждандары 1941 йылдың көҙөндә Катындә немец оккупацион ғәскәрҙәре тарафынан атылған тигән һығымта яһай. Ошо һығымта СССР-ҙа һәм Варшава килешеүе илдәрендә 1990 йылға тиклем һәм СССР етәкселеге НКВД-ының әлеге енәйәттә яуаплылығын рәсми рәүештә танығанға тиклем рәсми ҡараш булып тора[5].

2004 йылда Рәсәй Баш хәрби прокуратураһы тикшереүҙе тамамлай һәм "НКВД тройкаһы" 14 542 поляк хәрби әсиренә үлем язаһын сығарылғанын раҫлап, 1803 кеше юҡ ителеүен һәм улар араһынан 22 кешенең шәхесен асыҡлай[6][7].

Катынь атып үлтереү темаһы оҙайлы йылдар дауамында поляк-рәсәй мөнәсәбәттәрен ҡатмарлаштыра. 2010 йылда Рәсәй Президенты Д. А. Медведев, Катынь фажиғәһе И. Сталин һәм уның ҡуштандары енәйәтенең һөҙөмтәһе булып тора һәм был проблемаға Рәсәй хөкүмәтенең позицияһы үҙгәрешһеҙ ҡала, тип билдәләй[8].

2010 йылдың 26 ноябрендә Рәсәй Дәүләт думаһы «Катынь фажиғәһе һәм уның ҡорбандары тураһында», белдереүҙе иғлан итә, әлеге документта Катындә поляк граждандарын атып үлтереү Сталин һәм башҡа совет етәкселәренең тура күрһәтмәһе буйынса башҡарыған һәм Сталин режимы енәйәте булып тора, тип яҙыла[9].

2012 йылдың апрелендә ЕСПЧ Катынь атып үлтереүен хәрби енәйәт булараҡ раҫлай[10].

Поляк офицерҙарын әсирлеккә алыу

Польшаны бүлгеләү

 
Дуҫлыҡ һәм СССР һәм Германия араһында сик буйы тураһындағы килешеүенә ярашлы Польшаны бүлгеләү картаһы, Ставлин һәм Риббентроп тарафынан ҡул ҡуйылған.

1939 йылдың 23 августа Мәскәүҙә СССР һәм Германия араһында һөжүм итмәү тураһында Килешеү төҙөлдө, уға ҡараған йәшерен протоколдар Польшаны Нарев-Висла-Сан һыҙаты буйлап бүлеү раҫлана.

1939 йылдың 1 сентябрендә Германия Польшаға һөжүм итә .

1939 йылдың 3 сентябрендә Бөйөк Британия һәм Франция Польша алдындағы бурыстарын үтәү сиктәрендә Германияға һуғыш иғлан итәләр. Был һуғыш "Сәйер һуғыш" исеме аҫтында билдәлелек ала, сөнки 110 француз һәм инглиз дивизиялары 23 немец дивизияһына ҡаршы бер ни ҡылмайҙар[11].

17 сентябрҙә Польша территорияһына РККА көстәре бәреп инә. Рәсми нотала Мәскәү был ғәмәлдәрҙе поляк дәүләтенең ҡолатылыуы һәм был өлкәләрҙә көн күргән украин һәм белорус халыҡтарын яҡлау кәрәклеге менән аңлата[12][13]. Польшаға совет ғәскәрҙәрен индереү Германия һәм Советтар Союзы араһында һуғыш башламау тураһындағы Килешеүгә өҫтәлгән Йәшерен протокол буйынса башҡарыла [14][15][16].

Ҡыҙыл Армия Көнбайыш Украина һәм Көнбайыш Белоруссия территорияларын биләп ала, улар 1921 йылғы Рига солох килешеүе буйынса Польша составына, ә 1917 йылға тиклем Рәсәй һәм Австро-Венгрия империяһы (Гродно, Волынь һ. б. губерналар, Галиция) составына инәләр.

28 сентябрҙә Мәскәүҙә СССР һәм Германия араһында дуҫлыҡ һәм сик тураһындағы килешеүгә ҡул ҡуйыла, уның сиктәрендә ҡабул ителгән йәшерен протоколдарға ярашлы СССР Висланың көнсығышҡа табан поляк ерҙәренән баш тартыу ҡарала, улар урынына Литва совет зонаһына индерелә.

1938 йылда СССР сит ил эштәре наркомы урынбаҫары В. П. Потемкин киләсәктә "Польшаның дүртенсе бүлгеләнеүе" мөмкинлеге тураһында әйтеп һала[17][18]. Бындай ваҡиға өсөн сентябрь-октябрь 1939 йылда Хәҙерге тарих фәнендә ҡайһы берҙә 1939 йылдың сентябрь-октябрь ваҡиғаларына ҡарата ошо термин ҡулланыла[15].

Офицерҙарҙы һәм полиция хеҙмәткәрҙәрен үлтереү

 
Поляктарға ҡаршы плакат: ҡыҙылармеец Аҡ бөркөттө үлтерә, алғы планда азат ителгән украин һәм белорус

Советтарҙың бәреп инеү барышында әсирлеккә алынған офицерҙарҙы, полиция хеҙмәткәрҙәрен һәм сик буйы һаҡсыларын күп һанлы язалау осраҡтары күҙәтелә. Ҡайһы бер осраҡта граждан халҡы, шул иҫәптән ҡатын-ҡыҙҙар һәм балалар, ҡорбан булыуы билдәле. Ошо уҡ ваҡытта совет пропагандаһы "синфи һуғыш" риторикаһын ҡуллана, революция һәм Граждандар һуғышы традицияларына мөрәжәғәт итә. Командарм Тимошенко поляк һалдатарына үҙ офицерҙарын үлтереү өндәй: «Офицерҙар һеҙҙе мәғәнәһеҙ һуғышҡа ҡыуалар. Улар һеҙҙе һәм һеҙҙең ғаиләләрегеҙҙе күралмай. (...) Офицерҙарығыҙға ышанмағыҙ. Офицерҙар һәм генералдар — һеҙҙең дошмандарығыҙ, улар һеҙҙең үлемде теләй! Һалдаттар— офицер һәм генералдарҙы үлтерегеҙ! Офицерҙар бойорҡтарына буйһонмағыҙ. Үҙ ерегеҙҙән уларҙы ҡыуығыҙ.»[19] 22 сентябрҙә Гродно ҡалаһын алғандан һуң 300-гә яҡынәсирлеккә эләккән офицерҙар, курсанттар, ябай һалдаттар һәм хатта уҡыусылар атып үлтерелә[20] Шул уҡ көндө совет танк отряды тарафынан үҙ автомобилендә «Гродно» оператив төркөмө командующийы генерал Юзеф Ольшина-Вильчинский тотоп алына һәм отряд комисары Григоренко бойороғо буйынса арт яҡтан башына атып үлтерелә (уның менән адъюданты ла)[21][22]. 21 сентябрҙә Львовты ҡамауға алған 6-сы армияның хәрби шураһы 10 кешене атып үлтереү буйынса ҡарар сығара.Бойороҡ нигеҙендә һәм "тәғәйенләнгән лимит иҫәбенә" Злочевта 10 полиция хеҙмәткәре ҡулға алына һәм атып үлтерелә; 6-сы армияла үҙ белдеге менән атып үлтереүҙәр башлана. Язалауҙарҙы йыш ҡына политруктар һәм махсус бүлектәр вәкилдәре ойоштора [23][24]. Юғары власть башбаштаҡлыҡ менән көрәш алып барырға маташа [25], мәҫәлән, 15-се танк корпусының махсус бүлеге начальнигы иванов Гроднолағы атып үлтереүҙәр өсөн 15 тәүлеккә ҡулға алына (һылт).

Әсирҙәр һәм тотҡондар

 
Ҡыҙыл Армия ҡулға алған поляк әсирҙәре

1939 йылдың 19 сентябрендә СССР эске эштәр халыҡ комиссарының 0308-се бойороғона ярашлы СССР НКВД ҡарамағында хәрби әсирҙәр һәм тотҡондар эштәре буйынса Идаралыҡ һәм поляк хәрби әсирҙәрен тотоу өсөн 8 лагерь ойошторола. Идаралыҡ начальнигы итеп Берия секретариатында эшләгән майор Петр Сопруненко тәғәйенләнә[26].

Ҡыҙыл Армия хәрәкәте ваҡытында барлығы ярты миллионға яҡын поляк гражданы әсирлеккә алына [27] Уларҙың күпселеген тиҙҙән азат ителә, һәм НКВД лагерҙарына 130 242 кеше эләгә[28] улар араһында поляк армияһының хәрби хеҙмәткәренән тыш Советтар Союзы Польша бойондороҡһоҙлоғона ынтылған башҡа кешеләр ҙә була.

ВКП(б)Үҙәк Комитеты Политбюроһының 1939 йылдың 3 октябрендәге ҡарарына ярашлы[29], СССР-ға күсерелгән Польша территорияһында йәшәүсе ябай һалдаттар һәм унтер-офицерҙар өйҙәренә ҡайтарыла, Көнбайыш һәм Үҙәк Польшаның яҡынса 40 мең кешеһе Германияға тапшырыла. Ҡалған хәрби әсирҙәр ошо рәүештә бүленгән[30]:

Категория Размещение Количество
Офицерский состав Старобельский (Луганская область) 4 000 чел.
Офицерский состав Козельский лагерь (Оптина пустынь) 5 000 чел.
Жандармы, полицейские и им соответствующие Осташковский лагерь (Нило-Столобенская пустынь) 4 700 чел.
Рядовые и мл. комсостав строительство дороги Новоград-Волынский — Львов 18 000 чел.
Рядовые и мл. комсостав Наркомчермет на работу в Криворожском бассейне примерно 10 000 чел.
ИТОГО примерно 41 700 чел.

1940 йылдың апрель-майынан алыпОсташков, Козельск һәм Старобельск лагерҙарында тотолған офицерҙарҙан хатта килеүҙән туҡтай, быға тиклем хаттар ғаиләләренә Халыҡ-ара Ҡыҙыл Тәре аша даими рәүештә килә[31][32].

Атып үлтереү

 
Сталиндың Берияға яҙмаһы
 
ВКП(б) Үҙәк Комитеты Политбюроһының 1940 йылдың 5 мартындағы ҡарарының беренсе экземпляры[33][34].
Файл:Шифровка-о-расстреле.jpg
20 апрелгә ҡараған төндә 345 поляк әсирен атып үлтереү тураһында Калинин УНКВД начальнигы Токаревтың шифровкаһы Поляк әсирҙәрен атыуҙа 20 апрелендә төндә тураһында начальнигы унквд калинин шифровка 345. токарев

Как свидетельствуют обнародованные в 1992 году документы, 3 марта 1940 года[35] народный комиссар внутренних дел Л. П. Берия предложил Политбюро ЦК ВКП(б):

«В лагерях для военнопленных НКВД СССР и в тюрьмах западных областей Украины и Белоруссии в настоящее время содержится большое количество бывших офицеров польской армии, бывших работников польской полиции и разведывательных органов, членов польских националистических контрреволюционных партий, участников вскрытых контрреволюционных повстанческих организаций, перебежчиков и др. Все они являются заклятыми врагами советской власти, преисполненными ненависти к советскому строю.
<…>
В лагерях для военнопленных содержится всего (не считая солдат и унтер-офицерского состава) 14 736 бывших офицеров, чиновников, помещиков, полицейских, жандармов, тюремщиков, осадников и разведчиков, по национальности свыше 97 % — поляки.
<…>
Исходя из того, что все они являются закоренелыми, неисправимыми врагами советской власти, НКВД СССР считает необходимым:
<…>
Дела о находящихся в лагерях военнопленных — 14 700 человек бывших польских офицеров, чиновников, помещиков, полицейских, разведчиков, жандармов, осадников и тюремщиков, а также дела об арестованных и находящихся в тюрьмах западных областей Украины и Белоруссии в количестве 11 000 человек членов различных контрреволюционных шпионских и диверсионных организаций, бывших помещиков, фабрикантов, бывших польских офицеров, чиновников и перебежчиков — рассмотреть в особом порядке, с применением к ним высшей меры наказания — расстрела»[36][37].

5 марта было принято соответствующее решение Политбюро:

«Дела <…> рассмотреть в особом порядке, с применением к ним высшей меры наказания — расстрела. Рассмотрение дела провести без вызова арестованных и без предъявления обвинения, постановления об окончании следствия и обвинительного заключения. <…> Рассмотрение дел и вынесение решения возложить на тройку, в составе т. т. В. Е. Меркулова, Б. Кобулова и Баштакова (начальник 1-го спецотдела НКВД СССР)»[37][33].

«Дела <…> рассмотреть в особом порядке, с применением к ним высшей меры наказания — расстрела. Рассмотрение дела провести без вызова арестованных и без предъявления обвинения, постановления об окончании следствия и обвинительного заключения. <…> Рассмотрение дел и вынесение решения возложить на тройку, в составе т. т. В. Е. Меркулова, Б. Кобулова и Баштакова (начальник 1-го спецотдела НКВД СССР)»[33].

Март аҙағында НКВД-ла лагерҙарҙан поляк хәрби әсирҙәрен сығарыу буйынса планды әҙерләү буйынса эштәр тамамлана, уларҙы атып үлтереү урындарына ташый башлайҙар. Бөтә украин төрәләренән тотҡондарҙы атып үлтереү өсөн - Киев, Харьков һәм Херсон ҡалаларына, белорустөрмәләренән Минск ҡалаһына алып киләләр[15].

Осташков лагеры тотҡондарын юҡ итеү өсөн Калинин ҡалаһында төрмә әҙерләнә , уны алдан уҡ башҡа тотҡондарҙан бушаталар. Ошо уҡ ваҡытта Калининдан яҡын урынлашҡан медное ҡасабаһында экскаваторҙар менән бер нисә ҙур соҡор ҡаҙыла. осташков лагерында поляк офицерҙарын атып үлтереү менән й В.&nbsp;М.&nbsp;Блохин етәкселек итә[38][39].

Апрель башынан алып эшелондарҙа 350-400 кеше атыу урындарына оҙатыла. Иреккә сығаралар тип өмөтләнгән тотҡондарҙарҙың кәйефтәре бик күтәренке була[40].В работе «Катынский лабиринт» В. Абаринов приводит последние строки из дневника польского военнопленного — майора Адама Сольского, отправленного по этапу из Козельского лагеря 7 апреля 1940 года. В дневнике, впоследствии найденном немецкой комиссией Г. Бутца, значится[41]:

«20 апреля. С 12 часов стоим в Смоленске на запасном пути.

21 апреля. Подъём в тюремных вагонах и подготовка на выход. Нас куда-то перевозят в машинах. Что дальше? С рассвета день начинается как-то странно. Перевозка в боксах „ворона“ (страшно). Нас привезли куда-то в лес, похоже на дачное место. Тщательный обыск. Интересовались моим обручальным кольцом, забрали рубли, ремень, перочинный ножик, часы, которые показывали 6.30…»

Берҙән-бер иҫән ҡалған поручик, Вилена университетының профессоры Станислав Свяневич, 29 апрелдә Меркуловтың шәхси күрһәтмәһе буйынса Мәскәүгә оҙатыла[42]; НКВД хеҙмәткәрҙәре уны Гнездовта вагондан сығаралар һәм лубянка төрмәһенә ебәрәләр Һуңынан ул Козельск лагерында тотолған офицерҙар яҙмышын асыҡлау буйынса иң мөһим шаһиттарҙың береһе була:

 
Свяневич тасуирлаған тотҡондарҙы ташыған "Мерседес" немец автобусы. А. Вайданың "Катынь" фильмын төшөргәндә ҡулланыла.
Перед поездом было ровное место, слегка поросшее травой. (…)Площадка была окружена плотным кольцом солдат в форме НКВД Они стояли в боевой готовности, с примкнутыми штыками. Штыки эти бросились мне в глаза (…)насколько мне известно, примыкание штыков в условиях тыловой службы означает только акцентирование на важности порученного задания, не больше. (…) В это время подъехал автобус. Это был в общем-то ничем не примечательный пассажирский автобус, разве только он был несколько меньше тех, к которым мы привыкли в своих городах. Автобус вмещал около тридцати человек, вход располагался сзади, окна были закрашены белой краской. (…) автобус задним ходом подъехал к соседнему вагону и встал так, что пленные могли входить в него прямо из вагона, не ступая на землю. С обеих сторон его окружили энкаведешники. Автобус приезжал примерно каждые полчаса за новой партией зэков. Из этого я сделал вывод, что отвозили их не очень далеко от нашей стоянки. Вывод этот приводил к новому вопросу: для чего, если маршрут не был столь длинным, транспортировать зэков столь сложным способом, а не повести их, как это делалось раньше, просто под конвоем?[43]

Оҡшаш хәл Харьковта Старобельск лагеры тотҡоно поручик Анджей Булгак менән була - ул этаптан алына һәм Грязовцы лагерына ебәрелә, был лагерға ниндәйҙер сәбәптәр буйынса атып үлтереүгә дусар ителмәгән поляктар оҙатыла (шунда уҡ Прибалтика илдәренән тотолған поляк офицерҙары ебәрелә)[44][45].

 
"Walther" РР" пистолеты - төп атып үлтереү ҡоралы

Катындә иһә атып үлтереү алдынан тотҡондарҙың ҡулдарын бәйләйҙәр (ҡайһы берҙә шулай уҡ башына шинель бөркәндерәләр), соҡорға терәп ҡуйғандан һуң пистолеттан кешенең соңҡаһына аталар. Харьков һәм Калинин ҡалаларында НКВД төрмәләрендә аталар. 1991 йылда Осташков лагеры тотҡондарын атыу нисек ойоштолороуы тураһында Баш хәрби прокуратураһында ул осорҙа Калинин УНКВД начальнигы вазифаһын биләгән Дмитрий Токарев бәйән итә. "Операция" тураһында Токарев март айында Мәскәүҙә Меркуловтан ишетә, шунан эске төрмәлә әҙерлек эштәре үткәрелә, унан ваҡытлыса башҡа тотҡондарҙы ситкә сығаралар, тауыш ишетелмәһен өсөн бер камераны кейеҙ менән көпләйҙәр. Операция менән етәкселек итеү өсөн Мәскәүҙән НКВД-ының комендан бүлеге начальнигы Блохин, дәүләт именлеге майоры Синегнубов һәм конвой ғәскәрҙәре начальнигы комбриг Кривенко ебәрелә. Блохин үҙе менән бер сумаҙан "Вальтер" немец пистолеттарын алып килә, шулай уҡ Токаревты бик ныҡ ғәжәпкә ҡалдырған йәлләт махсус кейемен: терһәктән бейегерәккрагалы перчаткалар һәм оҙон алъяпҡыс. Атып үлтереү командаһы 30 кеше тәшкил итә. хөкөм ителгәндәрҙе бер-бер артлы "Ленин бүлмәһенә" индерәләр, тиҙ арала шәхесен асыҡлағандан һуң атып үлтереү бүлмәһенә алып китәләр. Таңға ҡарай мәйеттәрҙе Медное ҡасабаһындағы полигонға алып баралар һәм бульдозер ярҙамында күмәләр[46]. Шундай уҡ күренеште Харьков УНКВД эске төрмәһенең элекке хеҙмәткәре М. В. Сыромятников тасуирлай, бер генә айырма менән: Харьковта атыу командаһын урындағы комендант Куприй етәкләй, ә Мәскәү вәкилдәре (уларҙың етәксеһе дәүләт именлеге капитаны Иван безруков була) бары тик тәртип һаҡлауҙы күҙәтәләр[47][48]

Язалауҙар 1940 йылдың апрель башынан алып май уртаһына тиклем "лагерҙарҙы бушатыу буйынса операция" сиктәрендә дауам итә[15][40].

КГБ рәйесе А. Н. Шелепин (1959 йылда) мәғлүмәттәре буйынса бөтәһе 21 857 кеше атып үлтерелә, шул иҫәптән Катындә 4 421 кеше, Харьковта - 3 820, Калининда - 6311, Көнбайыш Украина һәм Көнбайыш Белоруссия төрмәләрендә һәм лагерҙарында 7305 кеше[49][50].

Место расстрела, по данным «Записки…» Шелепина Количество, человек
в Катынском лесу (Смоленская область) 04 421
в Старобельском лагере (Луганская область) 03 820
в Осташковском лагере (Калининская область) 06 311
в других лагерях и тюрьмах Западной Украины и Западной Белоруссии 07 305
Итого 21 857
Файл:Нормы вооружения ГТУНКВД.jpg
НКВД наркомы бойороғонан биттәр

Язаланғандар араһында кадр офицерҙары (шул иҫәптән Харьковта үлтерелгәнбилдәле кинорежиссер А. Вайданың атаһы Якуб Вайда) һәм хәрби осоро офицерҙары - мобилизацияланған адвокаттар, инженерҙар, уҡытыусылар, табиптар һәм башҡалар була [51], шул иҫәптән университет профессорҙары (Козельск лагерында ғына 20 кеше тотола) . Иң билдәле ҡорбандар араһында - Катындә үлтерелгән ҡатын-ҡыҙ - осоусы Янина Левандовская һәм Харьковта язаланған генералдар Станислав Халлер, Брест ҡәлғәһен обороналау етәксеһе Констатнтин Плисовский һәм Львовты обороналау етәксеһе Францишек Сикорский.

Язалауҙа башлыса 7, 65 (аҙ дәрәжәлә 6, 35) калибрлы «Браунинг» һәм «Вальтер» пистолеттары ҡулланыла.. Токарев фекеренсә, совет нагандарының йыш атыуҙан ҡыҙып китеүенә күрә "вальтерҙарға" өҫтөнлөк бирелә. 1943 йылда Катындә эксгумация ваҡытында башлыса немец патрондары табылғанға күрә, оҙайлы ваҡыт Катынь енәйәтендә гитлерсыларҙы ғәйепләйҙәр. Хәҙерге ваҡытта НКВД -ла сит ил пистолеттары бик йыш ҡулланыла, быға дәлилдәр бик күп[52][53][54][55][56].

"Юғалған" офицерҙар проблемаһы

 
Совет-поляк декларацияһына ҡул ҡуйыу (Сталин артында торалар: Сикорский, илсе Станислав Кот, генерал Андерс)

В мае 1940 года, когда в Катыни ещё продолжались расстрелы, военно-политическая обстановка в Европе кардинально изменилась. Франция была разгромлена, и Германия оказалась полным хозяином положения на континенте. Отношения между Германией и СССР обострились, и в Москве стали считаться с возможностью военного столкновения с Германией в недалёком будущем. В этой ситуации, возникла идея использования антинемецки настроенных поляков и формирования особых польских частей (ряд историков придерживается мнения, что Сталин планировал использовать польские части в превентивной войне для создания фикции «освобождения Польши самими поляками»)[57]).
Осенью 1940 года офицеров польского Генерального штаба, находившихся в Грязовецком лагере и о которых было известно, что они не настроены антисоветски, перевели в Москву. Они были заключены в Бутырскую тюрьму и на Лубянку, а затем привезены на подмосковную дачу. Там Берия и Меркулов, по воспоминаниям Юзефа Чапского, собрали поляков для обсуждения с ними вопроса об организации ядра Польской Красной Армии. В ходе дискуссий был поднят вопрос и о пропавших из Козельска, Старобельска и Осташкова польских офицерах. Юзеф Чапский так описывает дальнейшее в своей книге воспоминаний «На бесчеловечной земле»:

«В октябре 1940 года — за восемь месяцев до начала советско-германской войны — большевики перевезли в специальный лагерь недалеко от Москвы несколько офицеров нашего штаба, среди которых был подполковник Берлинг, и предложили им организовать польскую армию, чтобы воевать против немцев. Берлинг с одобрением отнёсся к этому предложению, сделав при этом одну существенную оговорку, чтобы в эту армию могли вступить все офицеры и другие польские военнослужащие независимо от их политических взглядов. Во встрече участвовали Берия и Меркулов.
— Ну конечно же, — заявили они, — поляки всех политических взглядов будут иметь право вступить в эту армию.
— Очень хорошо, — ответил Берлинг, — в лагерях в Козельске и Старобельске находятся прекрасные кадры для этой армии.
На что Меркулов заметил:
— Нет, не эти. Мы совершили с ними огромную ошибку»[58][59].

Польский писатель Ромуальд Свёнтек, однако, цитирует рапорт польского полковника Е. Горчинского, написанный в 1943 году (уже в дни эксгумации в Катыни), где фраза приведена в несколько иной редакции[59]:

«Когда мы сказали комиссару Берия, что большое число первоклассных офицеров для активной службы находится в лагерях в Старобельске и Козельске, он заявил: „Составьте их список, однако немного из них осталось, поскольку мы совершили большую ошибку, передав большую их часть немцам“».

Германия СССР-ға һөжүм иткәндән һуң, хәлдәр үҙгәрә. 1941 йылдың 30 июлендә Лондонда Сикорский-Майский Килешеүе төҙөлә, уға ярашлы һөргөндәге поляк хөкүмәте меннә дипломатик мөнәсәбәттәр булдырыла һәм поляктарға амнистия ҡарала, улар иҫәбенән поляк хөкүмәте армияһы ойошоторолоу ҡарала. 8 августағы указға ярашлы әсирлеккә һәм тотҡонлоҡҡа эләккән һполяк граждандарына амнистия иғлан ителә[60]. Поляк Андерс Армияһы ойошторола башлай.3 декабря 1941 года Сталин и Молотов встретились с главой польского правительства генералом Сикорским и генералом Андерсом. При этом состоялся такой диалог (цитируется по польской официальной записи):

СИКОРСКИЙ: Я заявляю вам, господин президент, что ваше распоряжение об амнистии не выполняется. Большое количество наших людей, причём наиболее ценных для армии, находится ещё в лагерях и тюрьмах.
СТАЛИН (записывает): Это невозможно, поскольку амнистия касалась всех, и все поляки освобождены. (Последние слова адресованы Молотову. Молотов поддакивает.)(…).
СИКОРСКИЙ: Не наше дело предоставлять советскому правительству точные списки наших людей, полные списки есть у комендантов лагерей. У меня с собой список, где значится около 4 000 офицеров, вывезенных насильно и находящихся в данный момент в тюрьмах и лагерях, и даже этот список неполон, потому что содержит лишь те фамилии, которые названы по памяти. Я поручил проверить, нет ли их в Польше, с которой у нас постоянная связь. Оказалось, что там нет ни одного из них; так же, как и в лагерях военнопленных в Германии. Эти люди находятся здесь. Ни один из них не вернулся.
СТАЛИН: Это невозможно. Они убежали.
АНДЕРС: Куда они могли убежать?
СТАЛИН: Ну, в Маньчжурию[61].[62]

Архивтар асылғандан һуң Сталин Берияға Сикорский һәм Андерс тәҡдим иткән исемлекте тикшерергә ҡуша. Исемлектә 3825 кеше теркәлә.Тикшереү һөҙөмтәләрен Берия 26 декабрҙә хәбәр итә: 408 кеше "юғалған", 56 кеше "поляк армияһына тапшырылған", 33 кеше, башлыса поляк разведчиктары, һуғышҡа тиклем үк лагерҙарҙан тикшереү үткәреү маҡсатында УССР һәм БССР-ҙың көнбайыш өлкәләренә оҙатыла, уларҙың хҙәҙерге ваҡытта ҡайҙа булыуы билдәһеҙ, 5 кеше контрреволюцион эшмәкәрлек өсөн хөкөм ителгән, 3 кеше үлгән һәм, ниһайәт, 3320 кеше, "һеҙгә билдәле булған 1940 йылдың 5 мартындағы ҡарарға ярашлы" атып үлтерелгән[63][64].Между тем Андерс, ставший руководителем польской армии на территории СССР, предпринимал всё возможное, чтобы отыскать «пропавших» офицеров, и даже командировал с этой целью одного из своих подчинённых, художника и писателя Юзефа Чапского (Чапский сидел ранее в Старобельском лагере, но был переведён оттуда в Грязовецкий). Позже Андерс вспоминал в своих мемуарах:

«Меня всё более грызла тревога. Со стороны советских властей — молчание или уклончивые формальные ответы. А тем временем появились страшные слухи о судьбе пропавших. Что их вывезли на северные острова за Полярным кругом, что их утопили в Белом море и т. п.

Фактом было то, что ни об одном из 15 000 пропавших пленных не было с весны 1940 года никаких известий и никого из них, буквально — ни одного, не удалось отыскать.

Только весной 1943 года открылась миру страшная тайна, мир услышал слово, от которого до сих пор веет ужасом: Катынь»[65].

Катынь фажиғәһен тикшереү

Немец тикшеренеүе

 
1943 йылғы немец аэрофотосъемкаһы ( эксгумацияланған ҡәберлектәр - урманда асык участка
 
Проф. Оршош мәйетте тикшерә. Уның янында проф. Марков (Болгария) һәм проф. Арно Саксен (Финляндия)
 
Катынь ҡәберлегендә эксгумация
 
Ҡаҙылған ҡәберлек
 
Ҡаҙылған ҡәберлек
Файл:Аренс.png
Аренс Нюрнбергта күрһәтмәләр бирә

1941 йылдың көҙөндә Козьи Горы исемле урында НКВД-ының элекке дачаһында 587-се немец элемтә полкы штабы уранлаша, ул "Үҙәк" армиялар төркөмө штабы менән бәйләнеш булдыра; ноябрҙән алып уны оберст-лейтенант (подполковник) Фридрих Аренс етәкләй. Аренс ниндәйҙер һалдат ҡәберлектәре тураһында мәғлүмәттәр ала, был ҡәәберлектәр уның штабы эргәһендә табыла һәм ул "Үҙәк" армиялар төркөмөнөң разведка начальнигы фон Герсдорфты әлеге мәғлүмәт менән таныштыра, әммә шуның менән эш тамамлана. 1942 йылдың май айындТодта исемле немец төҙөлөш ойошмаһы эшселәре (поляктар) Парфен Киселевтың күрһәтмәһе буйынса бер ҡәберлекте асалар, унда улар поляк хәрби кейемендәге ҡалдыҡтарҙы табалар һәм уның тапҡырына ҡайын тәреләре ҡуялар[66]. 1943 йылдың февралендә немец ялан полицияһы урындағы халыҡтың крһәтмәләре буйынса ҡәберлектәрҙе тикшереү эштәрен башлай; эксгумация 29 мартта башлана, ә 13 апрелдә Берлин радиоһы НКВД тарафынан атып үлтерелгән поляк офицерҙарының ҡәберлектәре табылыуы тураһында хәбәр итә. Шау-шоулы пропагандистик кампанияны геббельс шәхсән үҙе етәкләй, һәм Мәскәү 16 апрелдә "Немец-фашист ҡатилдарының уйҙырмалары" исеме аҫтында аңлатма баҫтыра: йәнәһе, 1941 йылдың йәйендә ҡорбандар Смолнескиҙан көнбайышҡа табан төҙөлөш эштәрендә ҡатнаша һәм шунда немецтар ҡулынан атып үлтерәләләр[67]. Нацист етәкселеге ныҡышмал рәүештә тикшереү өсөн Халыҡ-ара Ҡыҙыл Тәре тарафынан бойондороҡһоҙ комиссия булдырырға һәм комиссияға совет эксперттарын да индерергә тәҡдим итә. Сит илдә көн күргән Польша хөкүмәте был тәҡдимде хуплай[68]. Яуап итеп, Сталин Халыҡ-ара Ҡыҙыл Тәре ойошмаһына совет территорияһында ниндәй булһа тикшеренеүҙәр үткәрергә рөхсәт бирмәй һәм поляк хөкүмәте менән бәйләнештәрҙе өҙә. тНемецтар уларға союздаш илдәре вәкилдәренән комиссия төҙөүгә өлгәшә, уны Швейцариянан бер табип етәкләй. Эксгумацияла Поляк Ҡыҙыл тәре бик әүҙем ҡатнаша, комиссияла 9 кеше була, уларҙың күпселеге Ҡаршылашыу менән бәйле булалар Поляк вәкилдәре Люфтваффе биргән самолетта осоп киләләр. Профессор Герхард Бутц етәкләгән эксгумация Катындә 7 июнгә тиклем дауам итә, уның һөҙөмтәләре буйынса киләһе һығымталар яһала:

  • 8 ҡәберлектән 4143 мәйет сығарыла һәм ерләнә. Мәйеттәрҙең 70 % асыҡлана. 1 - 7 ҡәберлектәрҙәге бөтә мәйеттәр ҡышҡы кейемдә ерләнгән. 8-се ҡәберлектән йәйге кейемдәге мәйеттәр сығарыла. 1-7 ҡәберлектәрҙә 1940 йылдың март-апрель айҙарҙа сыҡҡан гәзиттәр таблған, ә 8-се ҡәберлектә - май башы гәзиттәре. Мәйеттәрҙе һыуыҡ ваҡыттарҙы ерләү мәйеттәрҙә бөжәктәр күҙәтелмәүе лә дәлилләй.
  • Гәзиттәренән тыш, башҡа документтар һәм шәхсән әйберҙәр ҙә табыла. Йыш ҡына ҡорбандарҙа ҡулдан эшләнгән тәмәке һауыттары табыла, улар араһында яңы тултырылғандар, ағастан эшләнгән һәм көмөш портсигарҙар, шулай уҡ уйып эшләнгән монограммалы, 1939 йәки 1940 һандары һәм "Козельск" тип яҙылған мундштуктар. Әлеге лагерҙа үлтерелгән офицерҙарҙың күпселеге тотҡонлоҡта була, ҡорбандарҙа табылған хаттар ҙа быны раҫлай.
  • Мәйеттәрҙең торошо вафат булыу ваҡытын билдәләргә мөмкинлек бирмәй, әммә 1940 йылғы документтар офицерҙар 1940 йылдың яҙында юҡ ителеүенә дәлил булып тора.
  • Бөтә язаланғандар «Geco 7,65 D» маркалы һәм 7,65 калибрлы (нем. Gustav Genschow & Co., Карлсруэ, Германия),немец пулялары менән атылған. Әлеге патрондар 1922-1931 йылдарҙа эшләнгән һәм 1928 йылға тиклем Польша, Прибалтика илдәренә һәм Советтар Союзына экспортлана. Хөкөм ителгән кеше ҡәберлектән ситтә йәки ҡәберлектең ситендә атып үлтерелгән, кеше торған килеш атылған, ике яҡтан уны ҡултыҡ аҫтынан тотоп торғандар.
  • Ҡорбандарҙың ҡулдары 3-4 мм ҡалынлыҡтағы үрелгән бау менән бәйләнгән. Элмәк ысҡындырмаҫлыҡ булып эшләнгән. Ҡайһы бер башлыса йәш ҡорбандарҙың баштары шинель йәки мундир менән ҡапланған. Ҡайһы бер ҡорбандарҙа совет дүрт ҡырлы штыҡ менән һуғылған эҙҙәре күҙәтелә .(һылт) Күп осраҡтарҙа ҡорбандар йоҙроҡ йәки винтовка приклады менән һуғылған (һыңған эйәк).

Поляктар һәм халыҡ-ара комиссия Бутцтың һығымтыларын хуплай.

Поляк комиссияһы ла немецтарҙың һығымтаһын хуплай һәм был хаҡта Лондаонда һөргөндә булған поляҡ хөкүмәтенә еткерә. Отчетҡа ярашлы. комиссия ағзаларына соҡорҙарҙы һәм документтарҙы ҡарарға рөхсәт ителә. Әлбиттә, немецтар поляктарға үҙаллы документтарҙы тикшерергә бирмәйҙәр, әммә поляктар енәйәт урынында табылған документтарҙа шикләнмәйҙәр. Мәҫәлән, поляктар, немецтар ҡайһы бер язаланғандарҙың йәһүдлеге йәшермәгенен билдәләйҙәр. Барыһы Катындә 3184 документ (хаттар, открыткалар, көндәлектәр, гәзит йыртыҡтары) табыла, уларҙың бөтәһендә лә 1940 йылдың 6 майынан алдағы дата тора. Гәзит йыртыҡтарын немецтар урман эсендә ташлайҙар, һәм поляктар уларҙы йыйып алалар; башлыса йыртыҡтар 1940 йылдың яҙында баҫтырылған поляк телендәге совет «Głos Radziecki» гәзитенән булып сыға [69]. Поляктар урындағы халыҡ менән иркен аралаша, бында барыһы поляк офицерҙарын большевиктар атып үлтереүен раҫлайҙар. Быға оҡшаш яҙыуҙар һәм хикәйәләр поляк яҙыусыһы һәм эксгумацияла ҡатнашыусы Юзеф мацкевичтың китабында килтерелә [70][69][71].

Комиссия һығымталарына ярашлы, поляктар 1940 йылдың апрель-май айҙарында үлтерелгә. Шул уҡ ваҡытта немецтар үҙҙәренең отчетында пуляларҙың немец сығышлы булыуын йәшерергә тырышалар, әммә поляк комиссияһы НКВД хеҙмәткәрҙәре төрлө ҡорал ҡуллана алған, тип һанай[72].

Совет тикшереүе

1943 йылдың октябренән алып Смоленск өлкәһендә НКВД һәм КГБ вәкилдәренән торған комиссия эшләй башлай, комиссия Ғәҙәттән тыш дәүләт комиссияһы ҡарарына ярашлы төҙөлә. Комиссия алдында немецтар тикшермәгән ҡәберлекте эҙләү, ялған документтар һәм бигерәк тә ялған шаһиттар табыу бурысы тора[73]. Комиссияның эшмәкәрлеге тураһында рәсми отчет буйынса 95 шаһиттан һорау алынған, 17 ғариза тикшерелгән, эшкә ҡағылышы булған төрлө документтар ҡаралған, экспертиза -ткәрелгән, Катынь ҡәберлектәренең урындары тикшерелгән. Артабан отчетта күп төрлө шаһиттар күрһәтмәләре килтерелә һәм Смоленскиҙан көнбайышҡа табан махсус тәғәйенешле 3 лагерь ( ОН-1, ОН-2 и ОН-3) булыуы раҫлана. Әлеге лагерҙарҙа тотолған әсирҙәр юл һалыу эштәрендә ҡатнаша. 1941 йылдың йәйендә әлеге лагерҙарҙы эвакуациялап өлгөрмәйҙәр, һәм әсирҙәр немецтар ҡулына эләгә. Улар элеккесә юл эштәре меннән булышалар, 1941 йылдың август-сентябрендә атып үлтереләләр. Атып үлтереү менән обер-лейтенант Арнес етәкселегендәге 537-се төҙөлөш батальоны шөғөлләнә. Был хәрби учреждение НКВД-ының элекке дачаһында (Козьи Горы) урынлаша. 1943 йылдың яҙында немецтар ҡәберлектәрҙе ҡаҙалар һәм унан 1940 йылдың яҙынан һуңыраҡ даталы бөтә документтарҙы алып ташлайҙар, ә ҡәберлектәрҙе ҡаҙған совет әсирҙәрен атып үлтерәләр. Урындағы халыҡ ҡурҡытыу һәм көсләү саралары ярҙамында ялған шаһитлыҡҡа күндерелә[74].

Шулай итеп, был «бөтөнләй йәшерен» отчетта ваҡиғалар версияһы һәм артабан киң билдәле дәлилләү системаһы тасуирлана (шаһиттарҙың күрһәтмәләре һәм башҡалар), һуңынан әлеге отчетҡа рәсми «Бурденко комиссияһы» таянып эш итә.

1990-сы йылдарҙаРәсәй Федерацияһының Баш хәрби прокуратураһында иҫән ҡалған шаһиттарҙың күбеһе1943 йылғы үҙ күрһәтмәләренән баш тарталар[75]. Совет документтарында әсирҙәр өсөн лагерҙар рәүешендә Вяземлаг системаһындағы реаль өс лагерь (ябай холоҡ төҙәтеү лагерҙары) тасуирлана), был лагерҙар тотҡондары ысынлап та юл төҙөлөшө менән шөғөлләнә[63]..

1944 йылдың 12 ғинуарында Ғәҙәттән тыш комиссия Катынь урманында поляк офицерҙарын атып үлтерелеүе буйынса махсус комиссия төҙөй, комиссия рәйесе итеп Ҡыҙыл Армияның баш хирургы, академик Н. Н. Бурденко тәғәйенләнә. 14 ғинуарҙа ҡыҙыу эштәре башлана, комиссия ағзалары5 көн дауамында (17-23 ғинуар) үҙҙәре эксгумация эштәрен һәм шаһиттарҙҙан һорау алыуҙы алып бара. 925 мәйет тикшерелә. Комиссия раҫлауынса, мәйеттәрҙең кейемдәрендә 1940 йылдан һуңыраҡ ҡуйылған даталы бер нисә документ табыла. Һуңынан Рәсәй федерацияһының Баш Хәрби прокуратураһы тикшеренеү тура фальсификациялау емеше булыуын дәлилләй [75][76]. Меркулов-Круглов һәм Бурденко комиссияларының эш барышында кполяк ҡәберлектәренең бер өлөшө (шул иҫәптән генералдар ҡәберлектәре һәм немецтар тарафынан тулыһынса ҡаҙып бөтөрөлмәгән 8-се ҡәберлек) юҡҡа сығарыла; баш һөйәктәрҙең бер өлөшө Бурденко тарафынан "коллекция өсөн" алына, ә башһыҙ мәйет ҡалдыҡтары тәртипһеҙ рәүештә ятып ҡала [77][78].

26 ғинуарҙа Бурденко комиссияһы йомғаҡлау отчетын баҫтыра, ул башлыса, хатта хаталы фамилияларға тиклем, "органдар" комиссияһы отчетының тексын ҡабатлай[75].

Нюрнбергта Катынь эше

Файл:PAC-History-7.jpg
Президент Гарри Трумэн һәм Катынь енәйәтен тикшереү буйынса комиссия ағзалары. 1951 йыл.

Менән 20 ноябрь 1945 йылдың 20 ноябренән алып 1 946 йылдың 1 октябернә тиклем Нюрнбергта Халыҡ-ара хәрби трибуналда төп хәрби енәйәтселәргә суд процесы үтә. Совет яғы тәҡдиме буйынса Катынь эпизоды трибуналдың баштағы ғәйепләү һығымтаһына индерелә баш ҡалала халыҡ-ара хәрби трибунал 23 өҫтөндә хәрби енәйәтселәр (МВТ). Тәүге талабы буйынса ғәйепләү һығымтаһын индерелгән эпизод булып трибунал яҡтан совет катынский[79].

Катынь енәйәтен Советтар Союзы, трибунал рәсми тикшеренеү комиссияһының мәғлүмәттәрен ҡабаттан тикшермәйенсә ҡабул итеүенә өмөтләнеп, Герингтың әсирҙәргә ҡаршы енәйәттәре араһына индерә. Әммә 1945 йылдың көҙөндә хәрби Гитлерға ҡаршы ике фетнәлә ҡатнашыусы Фабиан фон Шлабрендорф Катынь атып үлтереүе Советтар эше икәнлегендә инандырыуға өлгәшә һәм төп ғәйепләүсе Роберт Джексон немец шаһиттарын саҡырырға рөхсәт итә[80].

1946 йылдың 14 февралендә баш совет ғәйепләүсеһе урынбаҫары полковник Ю. В. Покровский Катынь эше буйынса енекле ғәйепләү тәҡдим итә, ул Бурденко комиссияһы материалдарына нигеҙләнә. Әммә суд был ғәйепләүҙе тикшереүһеҙ ҡабул итеүҙән баш тарта һәм һәр яҡтан өсөшәр шаһит тыңларға ҡарар итә. 1946 йылдың 1-2 июлендә тыңлауҙар үтә. Ғәйепләү шаһиттары булып Смоленск обер-бургомистры урынбаҫары профессор-астроном Б. В. Базилевский, профессор В. И. Прозоровский (эксперт-медик) һәм халыҡ-ара комиссияһы һығымтаһына ҡул ҡуйған болгар эксперты М. А. Марков тәғәйенләнәләр. марков, Болгарияла коммунистик режимы урынлаштырғандан һуң, ҡулға алына, һуңынан азат ителә һәм Катынгә ҡарата үҙ ҡараштарын үҙгәртә; процеста ул ул халыҡ-ара комиссияһының һығымталарын инҡар итергә тейеш була. Базилевский судта НКВД-НКГБ комиссияһында биргән күрһәтмәләрҙе ҡабатлай[81]. Төп яҡлау шаһиты булып 537-се элемтә полкының элекке командиры полковник Фридрих Аренс тәғәйенләнә, уны "органдар" комиссияһы һәм Бурденко комиссияһы атыуҙарҙың төп ойоштороусыһы тип иғлан итә. Адвокаттар Аренс Катындә 1941 йылдың ноябрендә ғына барлыҡҡа килеүен иҫбат итәләр. Аренстың күрһәтмәләрен шулай уҡ Райнхарт фон Айхбор һәм генерал-лейтенант Ойген Оберхойзер дәлилләйҙәр[82]. Трибунал совет күрһәтмәләрен иҫәпкә алмайһәм приговорҙа Катынь эпизоды индерелмәй[83] Был факт ысынында совет яғының Катынь өсөн ғәйебен таныу тип ҡабул ителә[84][85][75].

АҠШ Конгресы комиссияһы (1951-1952)

Файл:PAC-History-7.jpg
Президент Гарри Трумэн һәм Катань енәйәтен тикшереү буйынса комиссия ағзалары, 1951 йыл.


1951 йылда АҠШ Конгресы комиссияһы төҙөлә, рәйесе - Р. Дж. Мэдден.

Комиссия түбәнге билдәләр буйынса СССР-ҙы Катынь атып үлтереүҙә ғәйепле итеп таный:

  1. 1943 йылда Халыҡ-ара комиссияның эшенә ҡамасаулаудың МКК ҡаршы тикшереү.
  2. "Бурденко комиссияһы"ның эше барышында нейтраль күҙәтеүселәрҙе саҡырырға теләмәү.
  3. Нюрнбергта немецтарҙың ғәйебен дәлилләү өсөн етерлек дәлилдәр килтерә алмау.
  4. Конгресс тикшеренеүе менән хәҙмәттәшлек итеүҙән баш тартыу.
  5. Өс лагерь тотҡондарының, медицина эксперттары һәм күҙәтеүселәрҙең бәхәсләшергә урын ҡалдырмай торған шаһитлыҡтары.
  6. Сталин, Молотов һәм берияның 1943 йылдың яҙына тиклем Катындә табылған ҡәберлектәр буйынса поляктарға яуап бирмәү факты.
  7. СССР-ҙа Конгресс тикшеренеүенә ҡаршы ойошторолған көслө пропагандистик кампания. Комиссия тикшеренеү һөҙөмтәләрен асыҡ бәхәсләшеү һәм Халыҡ-ара трибуналды саҡырыу маҡсатында Берләшкән Милләттәр Ойошмаһына сығарырға ҡарар итә, әммә Аҡ йорт был башланғысты хупламай.

2012 йыда асылған документтарға ярашлы, Аҡ йорт Катынь енәйәтендә Советтар Союзының ғәйебен баштан уҡ белә, әммә сәйәси сәбәптәр арҡаһында бер ниндәй аҙымдар эшләмәй. 1943 йылда уҡ Черчилль британ тикшеренеүе һөҙөмтәләрен ала, уны һөргөндәге Польша хөкүмәтенә ҡараған Бөйөк Британия илсеһе Оуэн О' Мэлли үткәрә һәм СССР-ҙың ғәйебен раҫлай. 1944 йылда Рузвельт үҙенең махсус эмиссары Джордж Эрлға тикшеренеү үткәрергә ҡуша. Эрл шундай уҡ һығымталарға килә, әммә уның доклады баҫтырылмай. Шулай уҡ 1945 йылда әсирлектән ҡайтҡан американ хәрбиҙәренең отчеттары (уларҙы немецтар Катындәге тикшереүҙәргә йәлеп итәләр) йәшерелә[86].

Ике илдең тарихын өйрәнеү буйынса совет-поляк комиссиһы

СССР-ҙа үҙгәртеп ҡороу осоронда киҫкен мәсьәләләр буйынса совет-поляк комиссияһы эшләй башлай. Баштан уҡ комиссияның поляк өлөшө Бурденко комиссияһының версияһын ҡаты тәнҡиткә тота һәм өҫтәмә материалдарҙы талап итә. Яңы мәғлүмәттәр юҡлығына һылтанып, совет комиссияһы өлөшө элекке рәсми версияны үҙгәртергә теләмәй. Шуға ҡарамаҫтан, комиссия эше (май 1987 — 1990 ғинуар)Поляк Халыҡ Республикаһы матбуғатында бөтә ошо мәсьәләләрҙе асыҡтан-асыҡ тикшереүгә сығара, һәм НКВД-ының ғәйебе тураһында версия киң таралыу таба[87].

Комиссия туранан-тура СССР-ҙың ғәйебениҫбат итә алмай, әммә 1987 йылдың декабрендә Үҙәк Комитеттың поляк секторында, комиссия эше һөҙөмтәһендә, "дүрт кеше яҙмаһы" әҙерлән, был яҙмала Сталин режимының ғәйебен таныу кәрәклеге тураһында яҙыла. Уға Үҙәк Комитеты Политбюроһы ағзалары А.&nbsp;Н.&nbsp;Яковлев, В.&nbsp;А.&nbsp;Медведев , сит ил эштәре министры Э. А. Шеварднадзе һәм оборона министры маршал С. Л. С. Соколов ҡул ҡуялар. Әммә ул саҡтаяҙма көн тәртибенә индерелмәй һәм Политбюрола ҡаралмай[87].

1989 йылдың яҙ-йәйендә табылған документтар раҫлауынса, СССР НКВД-һының махсус кәңәшмәһендә поляктар эше ҡаралған. Өс лагерҙа тотолған поляктар НКВД-ының өлкә идаралыҡтарына оҙатыла һәм артабан статистик отчеттарҙа күрһәтелмәй. 1989 йылдың 21 июлендә тарихсы Юрий Зоря (прокурор Н.Д. Зоряның улы, Нюрнберг процесы барышында асыҡланмаған сәбәптәр арҡаһында вафат була) — Козельск лагерынан Смолнеск НКВД-һы ҡарамағына оҙатылған поляктар исемлеген (1940 йылдың яҙында) немецтарҙың "Аҡ китабы" исемлектәре менән сағыштыра һәм ике исемлектә лә бер үк кешеләр булыуын иҫбатлай. Зоря КГБ начальнигы В. А. Крючковҡа доклад ебәрә, әммә Крючков тикшеренеүҙе дауам итеүҙән баш тарта[88]. Әлеге документтарҙың баҫтырылыуы перспективаһы СССР етәкселеген рәсми рәүештә Катын енәйәтен танырға мәжбүр итә. 1990 йылдың 13 апрелендә махсус ТАСС белдереүе баҫтырыла.

Милли хәтер институты тикшеренеүе

1991 йылдан алып Катынь атып үлтереү менән бәйле материалдарҙы Польшалағы Поляк халҡына ҡаршы енәйәттәрҙе тикшереү комиссияһы шөғөлләнә (1998 йылдан - Милли хәтер институты).

СССР һәм Рәсәй Федерация Баш хәрби прокуратураһы тикшереүе

1990 йылдың 3 мартында Харьков "Новая Смена" исемле йәштәр гәзитендә бер хат баҫтырыла, унда автор һуғыш алдында НКВД машина йөрөтөүсеһе булып эшләгән кешенең һөйләгәнен бәйән итә[89]. Урындағы халыҡҡа электән билдәле булған факттар рәсми рәүештә гәзиттә баҫтырыла. 1969 йылда уҡ Пяихатка аыуылы мәктәбе уҡыусылары урманда поляк офицерҙарының ҡәберлектәренә юлығалар һәм "сувенирҙар" (хәрби төймләр, айырыу билдәләре һәм башҡалар) эҙләй башлайҙар. Властар ҡабаттан ҡәберлектәрҙе йәшерергә һәм юҡ итергә маташалар, әммә халыҡ хәтерен юйып булмай. 1989 йылдың аҙағында КГБ-ла был хәл тикшерелә[90]. 22 мартта Харьков өлкәһендә үҙ башланғысы менән урман-парк территорияһында табылған совет граждандарының күмәк ҡәберлектәр буйынса енәйәти эш ҡуҙғатыла. Кисекмәҫтән Пятихаткала поляктар ерләнеүе тураһында шаһитлыҡтар барлыҡҡа килә. 20 августа ошо эш сиктәрендә Берия, Меркулов, Сопруненко, Мережков һәм башҡа НКВД хеҙмәткәрҙәренә ҡарата енәйәти эш асыла. 6 июндә Калинин өлкәһе прокуратураһы шулай уҡ үҙ башланғысы менән Осташков лагерында тотолған поляк хәрбиҙәре яҙмышы тураһында енәйәти эш ҡуҙғата. Мәғлүмәттәр матбуғатта баҫтырылғандан һуң, поляк яғы тикшеренеүгә һәм эксгумацияға рөхсәт һорай башлай. Килеп тыуған хәлдә СССР-ҙың Баш прокуратураһы Баш хәрби прокуратураһына тикшереүҙе үҙ өҫтөнә алырға ҡуша[91].

1990 йылдың 27 сентябрендә Баш хәрби прокуратура поляк офицерҙарын үлтереү буйынса енәйәти эште (159-сы) тикшереүҙе башлай. Эш барышында СССР-ҙың вазифалы кешеләренең ғәмәлдәре 1926 йылғы РСФСР Енәйәт Кодексына ярашлы 193-17 статьяһының "б" пункты буйынса ғәйепле тип табылалар[92]. Тикшереү ваҡытында "тройка" ҡарары буйынса 1803 поляк хәрбиҙәре юҡ ителеүе раҫлана, улар араһында 22 кешенең исеме асыҡлана [92].

2004 йылдың 21 сентябрендә Рәсәй Федерацияһының баш хәрби прокуратураһы ғәйепленәүселәрҙең вафаты айҡанлы "Катынь атып үлтереү "буйынса енәйәт эште туҡтата[92][93].

Польша етәкселеге башланғысына ярашлы тикшеренеү барышында 1940 йылдың яҙындағы ваҡиғалар ваҡытында поляк халҡы геноциды версияһы тикшерелә [92]. Баш хәрби прокуратураһы әлеге версияны иҫәпкә алмай һәм геноцил билдәләре буйынса енәйәти эш шулай уҡ туҡтатыла[92].

183 томдан поляктарға 167 том тапшырыла, сөнки хәрби прокурорҙың һүҙҙәренсә, ҡалған 116 том дәүләт йәшерен мәғлүмәттәрен үҙ эсенә алған[5][6]. 2011 йылдың 26 ғинуарында Рәсәй Юғары суды әлеге ҡарарҙы законлы тип таба һәм "Мемориал" үҙәгеялыуын ҡәнәғәтләндермәй[94]. Шул уҡ ваҡытта материалдар яйлап халыҡҡа еткерелә һәм уларҙың күсермәләре поляк яғына тапшырыла бара (мәҫәлән, 2010 йылда 137 томдың күсермәләре тапшырыла)[95].

Совет яғының Катынь енәйәтен рәсми таныуы

ТАСС белдереүе

Файл:Gorbyaruz1.jpg
1990 йылдың 13 апрелендәСССР Президенты М. С. Горбачев Польша Республикаһы президенты В. Ярузельскийға поляк хәрби әсирҙәре яҙмышы тураһында документтарҙың күсермәһен тапшыра.

1990 йылдың 22 февралендә КПСС Үҙәк комитетының Халыҡ-ара бүлеге мөдире В. Фалин М. С. Горбачев исеменә яҙма юллай, унда яңы архив табыштар (башлыса Ю. Зоря тапҡан документтар) тураһында хәбәр ителә. В. Фалинды әлеге материалдарҙың баҫтырылыуы совет етәкселегенең абруйын ҡаҡшатыуы борсой һәм ул Ярузельскийға Катынь енәйәтенең теүәл датаһын һәм конкрет ғәйепләнеүселәр исемдәрен атау өсөн туранан-тура шаһитлыҡтар юҡлығы тураһында еткерергә, әммә булған . мәғлүмәттәр нигеҙендә Катынь тирәһендәге поляк офицерҙарын үлтереү - НКВД һәм шәхсән Берия, Меркуловтың эше тип һығымта эшләргә тәҡдим итә[96].13 апреля 1990 года, во время визита в Москву Ярузельского, было опубликовано заявление ТАСС о катынской трагедии, гласившее:

«Выявленные архивные материалы в своей совокупности позволяют сделать вывод о непосредственной ответственности за злодеяния в катынском лесу Берии, Меркулова и их подручных.

Советская сторона, выражая глубокое сожаление в связи с катынской трагедией, заявляет, что она представляет одно из тяжких преступлений сталинизма».

Горбачев Ярузельскийға Козельск, Осташков һәм Старобельск лагерҙарында тотолған поляк офицерҙарының НКВД тарафынан төҙөлгән исемлектәрҙе тапшыра.

Бынан һуң Баш хәрби прокуратураһы Катынь атып үлтереү факты буйынса тикшереүҙе башлай.

1-се пакетты иғлан итеү

Совет һәм поляк тарихсылары Катыннь буйынса документтарҙы эҙләгән саҡта, Катынь менән бәйле булған мөһим документтарКПСС ҮҘәк Комитеты Архивының Махсус папкаһында (һуңғараҡ Президент Архивы) һаҡлана; М. С. Горбачев уларҙың барлығы тураһында белә. Б. Н. Ельцин әлеге документтарҙы шәхсән Горбачевтың ҡулынан ала[77]. 8 ай үткәс, 1992 йылдың 24 сентябрендә, Катынь менән бәйле документтар һаҡланған 1-се пакет асыла. 14 октябрҙә был документтарҙың күсермәләрен Дәүләт архив хеҙмәте етәксеһе Рудольф Пихоя Польша президенты Лех Валенсаға тапшыра[97]; бер үк ваҡытта улар "Тарих мәсьәләләре" журналында баҫтырыла[77]. Хәҙерге ваҡытта был документтар ысын фәнни документтар тип ҡабул ителә[98][99][100].

Катынь поляк-рәсәй мөнәсәбәттәре контексында (XXI быуат башы)

Катынь атып үлтереү темаһы даими рәүештә поляк һәм рәсәй матбуғатында яҡтыртыла. Лех Качиньский, ул поляктарҙың милли тарихи хәтерендә мөһим урын биләй, тип белдерә[101] шул ваҡытта Рәсәй халҡының күпселеге, ФОМ һорау алыу һөҙөмтәләренә ярашлы, уны актуаль тип һанамай[102].

Суд тикшереүҙәре

2008 йылдың 24 октябрендә Мәскәүҙәге Хамоничи суды Баш хәрби прокуратураһының һәләк булғандарҙың сәйәси реабилитацияһында атып үлтерелгән офицерҙарҙың туғандарының ялыуын кире ҡаға [103]. Бынан һуң 12 һәләк булған офицерҙың 15 туғаны Кеше хоҡуҡтары буйынса халыҡ-ара судына Рәсәй Федерацияһына ялыу бирәләр[104][105]. 2012 йылдың 16 апрелендә ЕСПЧА Палатаһы әсирлеккә эләккән НКВД тарафынан офицерҙарҙы атып үлтереүҙе хәрби енәйәт итеп таный. Был мәсьәлә буйынса төп тикшереү ғәмәлдәре Рәсәйҙә Кеше хоҡуҡтары яҡлау буйынса Европа Конвенцияһы көскә ингәнгә тиклем үткәрелгәнгә күрә, палата Катынь енәйәте тураһында мәсьәләне ентекләп ҡарамай, сөнки Конвенция кире көскә эйә түгел. Шулай уҡ Палата 1940 йылға тиклем тыуған ғариза биреүселәргә ҡарата Рәсәй властары Коевенцияның 3-сө статьяһына ярашлы кешелекһеҙ мөғәләмә күрһәтеүен һыҙыҡ өҫтөнә ала. Һөҙөмтәлә Палата ҡарары буйынса Рәсәй 15 дәғүәсенең һәр бер ун дәғүәсеһенә 5000 евро түләргә тейеш була [106][107].

Рәсәй Федерация властарының рәсми позицияһы

В. В. Путин президент һәм Рәсәй премьер-министры статусында бер нисә тапҡыр Катынь атып үлтереүен Сталин режимы енәйәте итеп белдереү яһай, шуның менән бергә Катынь атып үлтереүе Сталиндың совет-поляк һуғышында (1920 йыл) еңелеүе өсөн "үс алыу теләге" тип үҙ "шәхси фекерен" белдерә[108]. Шундай уҡ белдереүҙәрҙе президент Д. А. Медведев та эшләй һәм, артабанғы тикшеренеүгә саҡырып, Рәсәй позицияһының даимилығын баҫым яһай [109], 18-19 апрель, 2010 йыл.28 апреля 2010 года, по просьбе Д. А. Медведева, документы «пакета № 1» были официально опубликованы на сайте Росархива[110][111]. Ведётся постепенная работа по рассекречиванию и передаче польской стороне материалов уголовного дела; по состоянию на 2011 год 35 из 183 томов уголовного дела, а также текст постановления Главной военной прокуратуры о закрытии уголовного дела в 2004 году, оставались засекреченными[112]. В заявлении польским СМИ Медведев также осудил попытки поставить под сомнение документы «особой папки»[113]:

«Попытки поставить эти документы под сомнение, говорить о том, что их кто-то сфальсифицировал, это просто несерьёзно. Это делается теми, кто пытается обелить природу режима, который создал Сталин в определённый период в нашей стране».

2010 йылдың 26 ноябрендә Рәсәй Дәүләт думаһы, КПРФ фракцияһы яғынан ҡаршылыҡҡа ҡарамаҫтан , «Катынь фажиғәһе һәм уның ҡорбандары тураһында»ғы белдереү ҡабул итә, әлеге белдереүҙә , Катынь атып үлтереүҙе Сталиндың һәм башҡа совет етәкселәренең туранан-тура күрһәтмәһе буйынса башҡарылған енәйәт тип таный һәм поляк халҡына мәрхәмәтлек күрһәтә[114]:

2011 йылда шулай уҡ Рәсәй рәсми кешеләре атып үлтереү ҡорбандарының реабилитацияһы тураһында мәсьәләне ҡарарға әҙер булыуы тураһында белдерә [115].

Ваҡиғаларҙың тәүге совет версияһына теләктәшлек күрһәтеү

 
Документ из Катыни

Гродзьское староство Варшавы.

Варшава, ….дня, 193…г.

СВИДЕТЕЛЬСТВО О ГРАЖДАНСТВЕ

Стефан Альфред Козлинский

Проживает в Варшаве на ул. Медовой,

Под № 12. Род. 24 сентября …..года.

Сын Францишека и Розалии Козлинских.

Обладает гражданством Государства Польского. Подтверждение сего, записано в регистре под l.b.

Подпись: староста гродзьский (нрзб)

Для представления в Варшавский университет. (увеличенно см. здесь).

Немецкий сопроводительный текст: «Капитан Козлинский, Стефан Альфред из Варшавы, M. XII, жена Франциска Розалия, Варшава, 20 октября 1941 (так!) г. Подп.: обербургомистр Варшавы». (по: Amtliches Material zum Massenmord von Katyn. Berlin, 1943). Явная небрежность составителей, приблизительно перевёдших документ и допустивших опечатку (1941 вместо 1931?), широко используется негационистами как доказательство более поздней даты расстрела
 
«Үрелгән аҡ бауҙар» (Бурденко т комиссияһының тасуирламаһы буйынса)
Файл:Учетная-карточка-маловейского.jpg
Л.Маловейскийҙың иҫәп карточкаһы

СССР-ҙың ғәйебен рәсми рәүештә танығандан һуң СССР Оборона министрлығы тарихсылары совет версияһын яҡлап маташалар[116] әммә СССР ҡолатылыуы һәм 1-се пакет документтарын баҫтырыу менән совет ғәйебе мәсьәләһе фәнни йәмәғәтселектә һәм ижтимағи-публицистик киңлегендә ҡабат күтәрелмәй. 1995 йылда Юрий Мухин үҙенең "Катынь детективы" исемле китабында был мәсьәләгә ҡабаттан иғтибарын бүлә. 2000 йылда был тема тағы күтәрелә, с матбуғатта совет версияһын яҡлап алты п тарих фәндәре докторҙары сығыш яһайҙар: Жуков Ю. Н., Колесников А. Н., В. А. Сахаров[117], Плотников А. Ю.[118], П. И. Осадчий һәм В. П. Зимонин[119][120][121]. 2010 йылдың 19 апрелендә КПРФ «Катынь — сәйәси һәм хоҡуҡи аспекттары» темаһына түңәрәк өҫтәл ойоштора. Уның һөҙөмтәләре буйынса Рәсәй Президенты Д. А. Медведев исеменә В. И. Илюхин хат яҙа [119][122].

Совет версияһын яҡлаусыларҙың фекере буйынса, Катынь эшенең төп документтары ХХ быуат тарихында Иосиф Сталиндың һәм СССР ролен боҙоп күрһәтеү маҡсатында уйлап табылған (һылт)

Шулай уҡ , "Мемориал" эксперттары күрһәтеүенсә, совет версияһы Медное ҡаласығындағы ҡәберлектәрҙе бөтөнләй иҫәпкә алмай, ә унда эксгумация тик 1991 йылда үткәрелә. Унда ерләнгән хәрби әсирҙәр немец ғәскәрҙәре тарафынан юҡ ителә алмай, сөнки Медное немец оккупация аҫтында булмай[123].

Фотогалерея

Мәҙәниәттә

  • А. Вайда фильмы «Катынь» (2007).
  • Уның буйынса ҡуйылған фильм һәм китабы «Энигма» (2001) китабы һәм уның буйынса ҡуйылған фильмда Катынь ҡәберлеген табыу үҙәк сюжет булып тора. .
  • Нателла Болтянская башҡарыуындағы «Өҙөлгән полонез» йыры[124].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Иҫкәрмәләр

  1. Убиты в Катыни. Книга памяти польских военнопленных - узников Козельского лагеря НКВД, расстрелянных по решению Политбюро ЦК ВКП(б) от 5 марта 1940 года. — Мемориал, 2015. — ISBN 978-5-78700-123-5.
  2. Sanford, George. Katyn And The Soviet Massacre Of 1940: Truth, Justice And Memory. — Routledge, 2009. — 268 p. — (Basess/ Routledge Series on Russian and East European Studies; Book 20). — ISBN 978-0415545945.
  3. «Катынские» ямы обретают имена. «Мемориал» установил место захоронения 289 поляков, расстрелянных НКВД // «Коммерсантъ» от 16.05.2019
  4. Massaker von Katyn (нем.). beck-shop.de. Дата обращения: 23 ғинуар 2013. Архивировано 29 ғинуар 2013 года.
  5. 5,0 5,1 Шишлин, Владимир. Новый ход катынскому делу. Интерфакс (10 июнь 2008). Дата обращения: 11 март 2019.
  6. 6,0 6,1 Письмо из Генпрокуратуры России обществу Мемориал по Катынскому расстрелу. Общество «Мемориал» (2006). Дата обращения: 11 март 2019. Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «gvpreply» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  7. Кара-Мурза, Владимир. Следует ли продолжать борьбу за реабилитацию жертв Катынской трагедии после сегодняшнего поражения потерпевших в Верховном суде России? Радио «Свобода» (30 ғинуар 2009). Дата обращения: 11 март 2019.
  8. КПРФ назвала фальсификацией официальную версию Катынского расстрела. РБК (20 октябрь 2010). Дата обращения: 11 март 2019.
  9. Дума признала расстрел в Катыни преступлением Сталина. Русская служба Би-би-си (26 ноябрь 2010). Дата обращения: 11 март 2019.
  10. ЕСПЧ признал расстрел польских офицеров в Катыни военным преступлением. Forbes.ru (16 апрель 2012). Дата обращения: 11 март 2019.
  11. доктор исторических наук В. Шевченко, «Начало Второй мировой»
  12. Вступление Советского Союза во вторую мировую войну. Документы и фотографии 1939 года
  13. Наш ответ Керзону запоздал?
  14. М. И. Семиряга. Тайны сталинской дипломатии. 1939—1941. — М.: Высшая школа, 1992. — 303 с.
  15. 15,0 15,1 15,2 15,3 Н. С. Лебедева. Четвёртый раздел Польши и катынская трагедия. — «Другая война. 1939—1945», Российский государственный гуманитарныый университет, 1996, с. 237—295. Дата обращения: 8 май 2021. Архивировано 27 август 2012 года.
  16. У. Ширер. [wunderwaffe.narod.ru/HistoryBook/Rise_Fall/Poland.htm Взлёт и падение Третьего рейха.] Часть 14. На очереди Польша.
  17. Рид А., Фишер Д. Смертельное объятие: Гитлер, Сталин и нацистско-советский пакт, 1939—1941 // Сборник Международные коалиции и договоры накануне и во время Второй мировой войны. — М., ИНИОН РАН, 1990.
  18. И. С. Яжборовская, А. Ю. Яблоков, B.C. Парсаданова. Катынский синдром в советско-польских и российско-польских отношениях. Глава 1. — М., РОССПЭН, 2001. ISBN 5-8243-0197-2
  19. Юзеф Мацкевич. Катынь. Изд-во Заря, б.м., 1988, стр. 17
  20. Mariusz Filipowicz, Edyta Sawicka. Zbrodnie sowieckie na obrońcach. Grodna 1939 r. C.18. Polskie Towarzystwo Historyczne (2005).
  21. Мельтюхов Михаил Иванович Советско-польские войны. Военно-политическое противостояние 1918—1939 гг — М.: Яуза, 2004, стр. 504.
  22. Воспоминания Альфреды Ольшины-Вильченской о последних днях и смерти ее мужа//DZIEJE NAJNOWSZE, ROCZNIK XXIII — 1991, 1
  23. День красного карателя. Поляков расстреливали "по лимиту"
  24. Agresja, zbrodnie, zniewolenie Związek sowiecki wobec polski w latach ii wojny światowej
  25. Мельтюхов Михаил Иванович Советско-польские войны. Военно-политическое противостояние 1918—1939 гг — М.: Яуза, 2004, стр. 557.
  26. Катынь. Пленники необъявленной войны. Документы. — М.: МФ «Демократия», 1999. — ISBN 5-89511-002-9., Документ № 11, Приказ Народного комиссара внутренних дел Союза ССР 19 сентября 1939 года № 0308
  27. Мельтюхов М. И, Отчёт Украинского и Белорусского фронтов Красной Армии, с. 367.
  28. В. Парсаданова. К истории катынского дела. // № 3 журнала «Новая и новейшая история» 1990 год
  29. «Катынь. Пленники необъявленной войны. Документы». М.: МФ «Демократия», 1999. Документ № 37
  30. «Катынь. Пленники необъявленной войны. Документы». М.: МФ «Демократия», 1999. Документ № 76
  31. В. В. Снегирев «Это было в Старобельске. Эхо Катынской трагедии: Свидетели и документы рассказывают» Луганск 2004 год. ISBN 5-7707-1244-9
  32. Уинстон Черчилль Вторая мировая война Том 3. Часть 42 Архивная копия от 28 сентябрь 2007 на Wayback Machine В шести томах. Книга вторая. Том 3—4. «Военное издательство», 1991 ISBN 5-203-00706-3
  33. 33,0 33,1 33,2 Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ].
  34. Документы из «пакета N 1». Архивы России Архивная копия от 1 май 2010 на Wayback Machine
  35. «По номерам других писем Берии и документам, в которых цифры точно совпадают с 3 марта, нам удалось точно установить — 3 марта.» Цитата по: «Катынь — боль не только Польши, но и России» (Выступление Лебедевой Н. С.)
  36. Записка НКВД СССР написанная не позднее 5 марта 1940 года о польских военнопленных, подписанная Л. П. Берия
  37. 37,0 37,1 Вопросы истории", 1993, № 1, стр. 7—22
  38. Rayfield, стр. 378
  39. В Катыни Блохин лично расстрелял около 700 поляков. См. Медведев разрешил рассекретить расстрел в Катыни
  40. 40,0 40,1 И. С. Яжборовская, А. Ю. Яблоков, B.C. Парсаданова Катынский синдром в советско-польских и российско-польских отношениях ПРИЛОЖЕНИЕ: Заключение комиссии экспертов Главной военной прокуратуры по уголовному делу № 159 о расстреле польских военнопленных из Козельского, Осташковского и Старобельского спецлагерей НКВД в апреле—мае 1940 г, ISBN 5-8243-0197-2
  41. Цит. по: Абаринов В. Катынский лабиринт. Архивная копия от 18 июнь 2008 на Wayback Machine — М.: Новости, 1991 год.
  42. Письмо заместителя начальника I спецотдела Герцовского начальнику Управления по делам военнопленных и интернированных Сопруненко от 27 апреля 1940 г.: «По распоряжению заместителя наркома внутренних дел Союза ССР тов. Меркулова прошу немедленно же дать распоряжение о задержке этапирования в г. Смоленск Свяневича Станислава Станиславовича, содержащегося в Козельском лагере». См. Н.Лебедева. Операция по «разгрузке» спецлагерей//Яснова О., Мадайчик Ч., Парсаданова В. и др. Катынская драма: Козельск, Старобельск, Осташков М.,Политиздат,1991,стр. 151
  43. Станислав Свяневич. В тени Катыни
  44. Убиты в Катыни. Книга памяти польских военнопленных-узников Козельского лагеря. М., о-во Мемориал, издательство "Звенья", 2015, стр. 80
  45. Новые загадки Старобельского лагеря
  46. Кожаные фартуки палачей. Признания генерал-майора КГБ
  47. ВЫПИСКА из протокола допроса единственного оставшегося в живых свидетеля кровавой трагедии в Харькове 1940 года Сыромятникова М.В.//Заворотнов С. М. Харьковская Катынь.// Конвейер смерти НКВД. — Харьков: «Консум». — 2004, стр. 94-98
  48. Н.Петров. Палач-хапуга и находки школьников//Новая Газета, № 52 от 22 мая 2015
  49. «Вопросы истории», 1993, № 1, стр. 7-22
  50. Записка председателя КГБ при СМ СССР А. Н. Шелепина от 3 марта 1959 года № 632-Ш с предложением ликвидировать все дела по операции, проведенной органами НКВД в соответствии с постановлением ЦК ВКП(б) от 5 марта 1940 года.
  51. Семиряга М. И. Глава «Преступление в Катыни» из книги Тайны сталинской дипломатии 1939—1941 М.: Высшая школа, 1992 год.
  52. Л. Головкова и др., Бутовский полигон: 1937-1938. В родном краю; документы, свидетельства, судьбы, вып. 8, 2004, с. 75.
  53. Книга памяти жертв политических репрессий. Российская Федерация. Ульяновская область. Под общей редакцией Ю. М. Золотова. 1996, Ульяновск, "Дом печати"; том 1, стр. 807
  54. Лебедева Н. С. Четвёртый раздел Польши и Катынская трагедия//«Другая война. 1939—1945», М. изд-во РГГУ, 1996, с. 237—295. ISBN 5-7281-0053-8 Автор — д. и. н., ведущий научный сотрудник Института Всеобщей Истории РАН
  55. Раскопки в Сандармохе: о чем говорят найденные иностранные гильзы?
  56. Сергей Романов. К вопросу об использовании НКВД "несоветских" калибров для расстрелов
  57. B. V. Sokolov, “Did Stalin intend to attack Hitler?”The Journal of Slavic Military Studies11, no. 2 (1998), р. 134.
  58. И. С. Яжборовская, А. Ю. Яблоков, B.C. Парсаданова. Катынский синдром в советско-польских и российско-польских отношениях. Глава 2. — М., РОССПЭН, 2001. ISBN 5-8243-0197-2
  59. 59,0 59,1 Ромуальд Святек. Катынский лес. — Публикация и перевод редактора «Военно-исторического журнала» капитана 2 ранга В. Ф. Патрушева, ВИЖ № 9, 1991. Дата обращения: 7 май 2021. Архивировано 27 февраль 2021 года.
  60. «От ЧК до ФСБ. Документы и материалы по истории органов безопасности Тверского края. 1918—1998» Тверь, 1998, стр. 215, документ № 146 «Архив управления ФСБ по Тверской области». Ф. 1. Оп. 1. Д. 14.
  61. Андерс В. Без последней главы «Иностранная литература», 1990, № 11 °C. 231—255 ; № 12 °C. 219—250. Переговоры: Сикорский — Сталин
  62. В советской записи этот момент выглядит так: "(Сикорский) К сожалению, до сего времени не все еще реализовано из тех мероприятий, которые нужно было бы провести в СССР в соответствии с советско-польским договором. Много поляков находится еще в тюрьмах и в лагерях, где они растрачивают свои силы и здоровье вместо того, чтобы служить нашему общему делу. Сикорский и польский посол не могут представить точных списков этих лиц, но такие списки имеются у начальников концентрационных лагерей.Тов. Сталин отвечает, что все поляки, бывшие в заключении, освобождены по амнистии. Может быть, некоторые из них еще до освобождения куда-либо сбежали, например, в Манчжурию." // Документы внешней политики СССР, т.24 М., «Международные отношения», 2000, стр. 466.
  63. 63,0 63,1 С.Романов. Катынь и анти-Катынь: критический анализ современных общественных дискуссий//Трагедия войны. Гуманитарное измерение вооруженных конфликтов XX века, М., 2021, с. 292-358.
  64. Записка Берии Сталину и Молотову о проверке списка Сикорского
  65. Андерс В. Без последней главы «Иностранная литература», 1990, № 11. C. 231—255 ; № 12 219—250. Мы оставляем в России тайну
  66. Показания Парфена Киселева, по: Немцы в Катыни. Документы о расстреле польских военнопленных осенью 1941 года.Составители: Р. И, Косолапов, В. Е. Першин С. Ю. Рыченков, В. А. Сахаров М.: Издательство ИТРК, 2010 ISBN 978-5-88010-266-2, стр. 139
  67. Совинформбюро — 1943 г. Оперативная сводка за 16 апреля. «Гнусные измышления немецко-фашистских палачей»
  68. >Коммюнике министра обороны Польши М. Кукеля в связи с германским заявлением об обнаружении массовых захоронений польских офицеров в Катыни. 16 апреля 1943 года
  69. 69,0 69,1 Мацкевич, Юзеф. Мои катынские открытия // Катынь / Перевод с польского Сергея Крыжицкого. — «Заря», 1988. — ISBN 0-920100-22-8.
  70. Абаринов, Владимир. Лжеэксперты // Катынский лабиринт. — Новости, 1991. — 208 с. — ISBN 5-7020-0374-8.
  71. Мацкевич, Юзеф. Исповедь Ивана Кривозерцева // Катынь / Перевод с польского Сергея Крыжицкого. — «Заря», 1988. — ISBN 0-920100-22-8.
  72. Катынь. Свидетельства, воспоминания, публицистика: сборник статей = Katyń: relacje, wspomnienia, publicystyka / Перевод с польского Ксении Старосельской и Сергея Ларина. — М.: Текст, 2001. — 240 с. — ISBN 5-7516-0262-5.
  73. И. С. Яжборовская, А. Ю. Яблоков, B.C. Парсаданова Катынский синдром в советско-польских и российско-польских отношениях Глава 5 ISBN 5-8243-0197-2
  74. Справка о результатах предварительного расследования так называемого «Катынского дела»
  75. 75,0 75,1 75,2 75,3 И. С. Яжборовская, А. Ю. Яблоков, B. C. Парсаданова. Катынский синдром в советско-польских и российско-польских отношениях. — М.: Российская политическая энциклопедия, 2001. — 568 с. — ISBN 5-8243-0197-2.
  76. Юзеф Мацкевич Катынь Установление фальсификации. Перевод с польского Сергея Крыжицкого, «Заря», 1988 ISBN 0-920100-22-8
  77. 77,0 77,1 77,2 И. С. Яжборовская, А. Ю. Яблоков, B.C. Парсаданова Катынский синдром в советско-польских и российско-польских отношениях Глава 6 ISBN 5-8243-0197-2
  78. М. И. Семиряга. Тайны сталинской дипломатии. М., 1992
  79. Нюрнбергский процесс. Сборник материалов / Под ред. К. П. Горшенина и др. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: Государственное издательство юридической литературы, 1954. — Т. I. — 936 с.
  80. Thomas Urban The Katyn Massacre 1940Pen and Sword books, 2020 ISBN 9781526775351 pp. 163—165 .
  81. Меньшагин Б. Г. Воспоминания. Смоленск… Катынь… Владимирская тюрьма…. — Париж: YMCA-Press, 1988. — 247 с.
  82. Немцы в Катыни. Документы о расстреле польских военнопленных осенью 1941 года / Ричард Косолапов, В. Першин, С. Рыченков, Валентин Сахаров. — ИТРК, 2010. — 280 с. — ISBN 978-5-88010-266-2.
  83. «В некоторых конкретных случаях, быть может, показания и противоречивы, но если, брать их в целом, то его собственных признаний более чем достаточно для того, чтобы сделать определенный вывод о его виновности».Приговор Международного военного трибунала
  84. Annette Wieviorka. Le procès de Nuremberg. — Editions Ouest-France, 1995. — P. 92. — 208 p. — (Seconde guerre mondiale). — ISBN 978-2737315770.
  85. Катынь. Март 1940 г. – сентябрь 2000 г.: Расстрел. Судьбы живых. Эхо Катыни. Документы: сборник / сост. Н.С. Лебедева и др.. — М.: Издательство «Весь Мир», 2001. — С. 438. — 656 с. — ISBN 978-5-7777-0160-2.
  86. В США раскрыли засекреченные документы о Катынском расстреле
  87. 87,0 87,1 Яжборовская и др. Катынский синдром… Глава 4
  88. Доклад Зори
  89. Харьков 1940-2000
  90. «Залить химикатами»: как скрывали свидетельства массовых убийств под Харьковом
  91. И. С. Яжборовская, А. Ю. Яблоков, B.C. Парсаданова. Катынский синдром в советско-польских и российско-польских отношениях. Глава 5. — М., РОССПЭН, 2001. ISBN 5-8243-0197-2
  92. 92,0 92,1 92,2 92,3 92,4 Письмо начальника управления надзора за исполнением законов о федеральной безопасности В. К. Кондратова от 24 марта 2005 года
  93. «1. Уголовное дело не может быть возбуждено, а возбуждённое уголовное дело подлежит прекращению по следующим основаниям: … 4) смерть подозреваемого или обвиняемого, за исключением случаев, когда производство по уголовному делу необходимо для реабилитации умершего;»
  94. Би-би-си: «Россия передаст Польше „катынское дело“ после рассекречивания»
  95. Эхо Москвы: "Генеральная прокуратура России сегодня передаст Польше ещё 11 томов материалов «Катынского дела»
  96. Текст записки Фалина в Викитеке.
  97. Ч. Мадайчик Катынь Архивная копия от 26 август 2006 на Wayback Machine Опубликовано в книге Другая война. 1939—1945, «Российский государственный гуманитарный университет», 1996, с. 225—236
  98. Encyclopaedia Britannica, «Katyn Massacre»
  99. Статья «Массовое убийство в Катыни» из «Энциклопедии Британника», русский перевод Архивная копия от 28 август 2006 на Wayback Machine
  100. Encyclopaedia Columbia Katyn Архивная копия от 11 март 2007 на Wayback Machine
  101. Rzeczpospolita: «Najtragiczniejsza stacja polskiej Golgoty», «Самая трагическая остановка польской Голгофы» (перевод ИноСМИ), 12 апреля 2010
  102. Опрос ФОМ: Катынский расстрел
  103. Польских офицеров расстреляли без репрессий // Суд отказал в реабилитации жертвам Катыни. Коммерсантъ. 2008. № 195. 25 октября.
  104. «Страсбург в приоритетном порядке заслушает жалобу по „Катынскому делу“».
  105. Страсбургский суд рассмотрит «Катынское дело»
  106. «ЕСПЧ рассмотрел жалобы родственников жертв Катынского расстрела», 16.04.2012
  107. Постановление ЕСПЧ
  108. Председатель Правительства Российской Федерации В. В. Путин и Премьер-министр Польши Д. Туск провели совместную пресс-конференцию Сайт правительства РФ, 7 апреля 2010.
  109. NEWSru: «Прощание с Лехом Качиньским — Россия и Польша получили шанс на сближение»
  110. Би-Би-Си: «Россия опубликовала документы по Катыни в интернете», 28 апреля 2010
  111. По решению Президента Российской Федерации Д. А. Медведева размещены электронные образы подлинников архивных документов по «проблеме Катыни» из «пакета N 1», Росархив, 2010
  112. Чайка: передача Польше материалов катынского дела почти завершена, РИА Новости
  113. http://news.kremlin.ru/news/9707 Интервью польским средствам массовой информации
  114. «О Катынской трагедии и её жертвах» Заявление Государственной Думы о расстреле в Катынском лесу
  115. Россия готова рассмотреть вопрос о реабилитации жертв Катыни — Лавров, ИТАР-ТАСС, 21 октября 2011 год.
  116. Zaur T. Gasimov: Militär schreibt Geschichte. Instrumentalisierung der Geschichte durch das Militär in der Volksrepublik Polen und in der Sowjetunion 1981—1991. LIT Verlag, 2009, ISBN 978-3-643-10001-6, S. 103 (нем.)
  117. «ГоворитМосква». «Программа Леонида Володарского». Валентин Сахаров. 26.03.2017 г.
  118. Катынский тупик
  119. 119,0 119,1 Infox.ru: «Коммунисты настаивают: Катынь устроили фашисты», 28 апреля 2010
  120. Виктор Баранец. Известный историк Юрий Жуков: Расстрелы в Катыни - сомнения остаются, Комсомольская правда (29 март 2011). 18 май 2014 тикшерелгән.
  121. Материалы «круглого стола» по теме «Катынская трагедия: правовые и политические аспекты», проведённого 19 апреля 2010 года в Государственной Думе федерального Собрания Российской федерации / В. И. Илюхин. — М., 2010. — 200 p. — 2010 экз.
  122. Гурьянов: В России с молчаливого согласия государства отрицают Катынский расстрел
  123. Синяя земля. Новая газета - Novayagazeta.ru (24 апрель 2019). Дата обращения: 3 май 2019.
  124. Нателла Болтянская — Оборванный полонез // Laertes. 5 октября 2016.

Әҙәбиәт

Монографии и статьи специалистов

Һылтанмалар

Видеоматериалдар

Нюрнберг процесы видеоматериалдары