Организм: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә r2.7.1) (робот өҫтәне: tl:Organismo |
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
[[Рәсем:EscherichiaColi NIAID.jpg|thumb|right|175px|Эсәк таяҡсалары күҙәнәктәре, прокариот
'''Организм''' ({{lang-lat|organizo}} (ойошторам, тәртипкә килтерәм) {{lang-lat|organismus}} һүҙенән. Латин телендә {{lang-grc|ὄργανον}} — ҡорал) — тере булмаған материянан айырылып тороусы тере есем.
[[Рәсем:Fungi in Borneo.jpg|thumb|right|175px|Был [[Бәшмәктәр|бәшмәктәр]] хужа организмға ҡарата паразит организм булып торалар]]
[[Биология]]ла организм тип бөтә төрлө ҡатнаш тере системаны атайҙар (мәҫәлән, [[хайуандар]], [[үҫемлектәр]], [[бәшмәктәр]] йәки [[микроорганизмдар]]). Хәр хәлдә лә, организм уға тәҫир итеүгә яуап
"Организм" термины боронғо грек һүҙенән барлыҡҡа килгән һәм ''орган, ҡорал,
[[Биологик систематика|Фәни классификация]] буйынса биологияла "организм" һүҙе «Ерҙәге тереклек» һүҙенә синоним булып тора. Организмдарҙы күҙәнәктәр төрө буйынса [[прокариот]] һәм [[эукариот]]тарға бүләләр. Прокариот ике айырым төрҙән тора, [[Бактерия]] һәм [[Архей]] майҙансығына ҡарай. Эукариот организмдар мембрана-тышса менән солғап алынған ''ядронан'' һәм ''органеллаларҙан'', атап үткәндә эске бактерияларҙан килеп сыҡҡан ''митохондриялар'' һәм ''пластидтарҙан'' тора. Бәшмәктәр, хайуандар һәм [[үҫемлектәр]] эукариот төрҙәренә ҡарай.
== Атаманың мәғәнәһе ==
16 юл:
Chambers Online Reference ошондай киң билдәләмә бирә: «Организм — үҫеү һәм үрсеү һәләтенә эйә булған теләһә-ниндәй тере структура, мәҫәлән үҫемлектәр, хайуандар, бәшмәктәр йәки бактериялар».
''Күп күҙәнәклеләр'' тураһында һүҙ йөрөткәндә, «организм» атамаһы ғәҙәти рәүештә иерархияға буйһонған системаларҙан (мәҫәлән, ҡан йөрөш, аш һеңдереү йәки репродуктив системаларынан) торған бер бөтөн структураны белдерә; был структура органдарҙан тора; органдар, үҙ сиратында, туҡымаларҙан тора, туҡымалар иһә [[Күҙәнәк|күҙәнәктәрҙән]] тора.
''Суперорганизм'' тип күп кешеләрҙән торған, бергә эшләүсе, берҙәм функциональ, социаль берәмек организм атала.
59 юл:
Организмды барлыҡҡа килтереүсе берләшмәләрҙе макромолекулаларға һәм, бәләкәсерәк молекуларарға бүлеп була. Макромолекуланың дүрт төрө бар: нуклиен кислоталары, аҡһымдар, күмерһыуҙар һәм липидтар (майҙар). Нуклиен кислоталары (башлыса дезоксирибонуклиен кислотаһы, йәки ДНК) нуклеотид бер-бер артлылығы, генетик даннайҙары (мәғлүмәтте) һаҡлайҙар. Дүрт тип нуклеотидттың (аденин, цитозин, гуанин һәм тимин) билдәле эҙмә-әҙлелеге организмдың үҙенсәлектәре тураһанда мәғлүмәт йөрөтә. Эҙмә-эҙлелек кодондарға (генетик кодтарға) бүленә, ә улары уҙ сиратында өс нуклеотид (триплет) эҙмә-эҙлелегенә бүленә. Ошо өс нуклеотид эҙмә-эҙлеге (триплет) бер аминокислота тураһында код һаҡлай. Шулай итеп, ДНК эҙмә-эҙлеге аҡһым кодын һаҡлай, ә аҡһымдар үҙҙәре аминокислота ҡалдыҡтарынан тора.
Аҡһымдар организмда үҙенсәлекле бер функция үтәйҙәр.
Аҡһымдар функциялары буйынса түбәндәге эштәрҙе башҡаралар:
# Организмдағы барған матдәләр алмашыныу реакцияларын ферменттар менән катализлау.
Юл 72 ⟶ 73:
== Структура ==
Организмдарҙың күбеһе [[күҙәнәк]] тип аталған мономер берәмектәрҙән тора. Ҡайһы берҙәре бер күҙәнәктән генә тора (бер күҙәнәклеләр), а ҡайһылар күп күҙәнәктән торалар (күп күҙәнәклеләр). ''Күп күҙәнәклеләр'', берәй аныҡ эш башҡарыу өсөн махсуслашҡан күҙәнәктәр була алалар. Махсуслашҡан күҙәнәктәр төркөмөнөң туҡыма күҙәнәктәре дүрт башлынғыс типтарҙан тора: эпителий, нервы туҡымаһы, ит туҡылаһы
== [[Күҙәнәк|Күҙәнәктәр]] ==
1839 Шлейден һәм Шванндың (Schleiden and Schwann) күҙәнәк теоряһына күҙ һалғанда, унда ошондай мәғлүмәттәр бар, «бөтә күҙәнәктәр бер йәки бер-нисә күҙәнәктән торалар; бөтә күҙәнәктәр әлеге ваҡытта булған күҙәнәктәрҙән барлыҡа киләләр; органиҙымға йәшәргә кәрәк булған бөтә фукнциялар күҙәнәк эсендә үтәлә; һәм күҙәнәктәр яңы нәҫел ҡалдыра торған мәғлумәтте куҙәнәк эсендә һаҡлай».
Ике төркөм күҙәнәктәр бар: эукариоттар һәм прокариоттар. ''Прокариоттар'' (йәғи ядроһыҙҙар), күбеһенсә, яңғыҙ бер күҙәнәкле итеп көн күрәләр, ә ''эукариоттар'' (ядролылар), күбеһенсә күп күҙәнәкле оргаизмдарҙа булалар. Прокариот күҙәнәктәрҙә ядро мембранаһы булмағанлыҡтан ДНК күҙәнәк эсендә ирекле йөрөй, эукариоттарҙа ядро мебранаһы бар.
Бөтә күҙәнәктәр ҙә прокариот һәм эукариот булыуыны ҡарамаҫтан, мембрана тышсаһынан торалар. Мембрана күҙәнәктә булған эске органеллаларҙҙы һәм башҡа кәрәкле берләшмәләрҙе тышлап тора, тағы мембрана күҙәнәктең электрик потенциалын тота (ул хәрәкәт һәм нервы импульстарын барлыҡҡа килтерә). Мембрана эсендә тоҙло цитоплазма күҙәнәктең иң күп урынын алып тора. Бөтә күҙәнәктәргә ДНК, гендарҙағы нәҫеллек материалдар, һәм РНК бар. РНК аҡһымдар, ферменттар яһай торһан выҡытлыса мәғлүмәт туплай. Куҙәнәктәрҙә тағы икенсе төр биомолекулалар бар.
| |||