Монгол империяһы: өлгөләр араһындағы айырма

[[Файл:Mongol_Empire_c.1207.png|мини| 1207 йылдар тирәһендә Монгол империяһы]]

'''Монго́л импе́рияһы''' ({{Lang-mn|Монголын эзэнт гүрэн|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ <br>ᠡᠵᠡᠨᠲᠦ <br>ᠭᠦᠷᠦᠨ}}; Монгол улс?, ᠶᠡᠺᠡ ᠮᠣᠨᠭᠣᠯ ᠤᠯᠤᠰ?, ''Yeke Mongɣol ulus?'' — «Бөйөк Монгол дәүләте») — [[Сыңғыҙхан]] һәм уның [[Сыңғыҙиҙар|вариҫтарының]] яулап алыуы һөҙөмтәһендә [[XIII быуат]]та барлыҡҡа килгән һәм донъя тарихында Көнсығыш Европанан [[Япон диңгеҙе|Япон диңгеҙенә]]нә һәм [[Бөйөк Новгород|Новгородтан]] [[Көньяҡ-Көнсығыш Азия|Көньяҡ-көнсығыш Азияға]] тиклем башҡа дәүләттәр менән иң ҙур сиктәш территорияһы булған (яҡынса {{Num|24|млн км²}} йәки {{Num|33|млн км²}} тирәһе) дәүләт; Ҡараҡорум — был дәүләттең баш ҡалаһы

Дәүләттең сәскә атҡан осоронда Монгол империяһы [[Үҙәк Азия|Урта Азия,]] [[Себер|Көньяҡ Себер]], Көнсығыш Европа, [[Яҡын Көнсығыш]], [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]] һәм Тибеттың уғата ҙур биләмәләрен үҙ эсенә алған була. [[XIII быуат|XIII быуаттың]]тың икенсе яртыһында империяның олоҫтарға бүленеше башлана, уларҙың башында [[сыңғыҙиҙар]] тора. [[Юань (династия)|Юань]] империяһы, [[Алтын Урҙа|Жүси улусы (Алтын Урҙа)]], Хулагуидтар дәүләте һәм Сығатай улусы — Бөйөк Монголияның иң эре ярсыҡтары. 1271 йылда Юань императоры титулын индергән һәм баш ҡалаһын Ханбалыҡҡа күсергән бөйөк хан [[Хубилай]] бөтә улустарҙы ла үҙенең ҡул аҫтына алыуға дәғүә итә. [[XIV быуат]] башына, ғәмәлдә бойондороҡһоҙ дәүләттәр федерацияһы булараҡ, империяның формаль берлеге тергеҙелә.

[[Цзинь (1115—1234)|Цзинь империяһының]] төп өлөшөн буйһондорғандан һуң монголдар Ҡара-кидан ханлығына ҡаршы һуғыш башлай, уларҙы еңгәндән һуң Хорезмшаһ Мөхәммәд ибн Текеш менән сик ҡуйыла. Ургенч Хорезмшаһы Төньяҡ [[Һиндостан]]дан [[Каспий диңгеҙе|Каспий]] һәм [[Арал диңгеҙе|Арал]] диңгеҙҙәренә тиклем, шулай уҡ хәҙерге [[Иран]]дан [[Ҡашғар|Ҡашғарға]]ға тиклем йәйрәп ятҡан ғәйәт ҙур мосолман [[Хорезмшаһтар дәүләте|Хорезмшаһтар дәүләтенә]]нә идара итә. Цзинь империяһы менән һуғышҡан сағында уҡ Сыңғыҙхан хорезмшаһҡа союз килешеүе төҙөү тәҡдиме менән илселәрен ебәрә, әммә хорезмшаһ монгол вәкилдәрен язаларға ҡуша.

Киев, Чернигов һәм [[Галиция-Волынь кенәзлеге|Галич]]<nowiki/>тың урыҫ кенәздәре агрессияны бергәләп кире ҡағыу өсөн үҙ көстәрен берләштерә. 1223 йылдың 31 майында Калка йылғаһы буйында Субиҙай, урыҫ дружиналарының бер төптән сығыш яһамауҙары сәбәпле, урыҫ-ҡыпсаҡ ғәскәрен тар-мар итә. Киевтың бөйөк кенәзе Мстислав Романович Старый һәм Чернигов кенәзе Мстислав Святославич һәләк була, ә Галицтың үҙенең еңеүҙәре менән танылған князе Мстислав Удатный йортона буш ҡул менән ҡайта. Көнсығышҡа ҡайтып барғанында монгол ғәскәре Һамар Лукаһы районында Волга булғарҙарынан еңелә (1223 йәки 1224 йыл). Дүрт йыллыҡ походтан һуң Субиҙай ғәскәре төп монгол ғәскәренә ҡушылыу өсөн ҡайта.

1235 йылдың яҙында Талан-даба тигән урында, [[Цзинь (1115—1234)|Цзинь]] империяһы һәм Хорезм менән ауыр һуғыштарға йомғаҡ яһау өсөн, бөйөк ҡоролтай саҡырыла. Артабан дүрт йүнәлештә һөжүм алып барыу буйынса ҡарар ҡабул ителә. Йүнәлештәр: көнбайышта — ҡыпсаҡтар, [[болғарҙар]] һәм [[Урыҫтар|урыҫтарғаурыҫтар]]ға ҡаршы һәм көнсығышта — [[Корё|Корёға]]ға ҡаршы (ҡара. '''Монголдарҙың Кореяға баҫып инеүе'''). Бынан тыш, көньяҡ Ҡытайҙың [[Сун империяһы]]на һөжүм итеү планлаштырыла, ә Яҡын Көнсығышта һуғышып йөрөгән нойон Чормағанға ярҙамға ғәскәр ебәрелә.

[[Файл:Legnica.JPG|мини|250x250пкс|Легнице эргәһендә монголдар һәм поляктар араһындағы алыш урта быуат миниатюраһында ]]

1239 йылда монгол армияһының төп өлөшө түбәнге [[Дон]] районында далала тора. Мункэ — алан һәм черкестарға, Батый ҡыпсаҡтарға ҡаршы ҙур булмаған һуғыштар алып бара. Башында Ҡотан хан торған ҡырҡ меңгә яҡын ҡыпсаҡ [[Венгрия|Венгрияға]]ға ҡаса. Мордва ерендә ихтилал баҫтырыла, [[Муром]], [[Переяслав-Хмельницкий|Переяславль]] һәм [[Чернигов]] баҫып алына. 1240 йылда монгол армияһы Рустең көньяғына һөжүм итә башлай. [[Киев]], Галич һәм Владимир-Волынский баҫып алына. Хәрби совет Ҡотан ҡыпсаҡтарын үҙенә һыйындырған Венгрияға һөжүм башларға ҡарар итә. Батый Гуюк һәм Бури менән талаша, шунан һуң улар Монголияға ҡайтып китә.

1241 йылда Байдарҙың корпусы Силезия һәм Моравияла һуғыша. [[Краков]]ты алалар, Легнице янында поляк-немец армияһы тар-мар ителә ([[9 апрель|9 апрелдә]]). Байдар [[Чехия]] аша төп көстәр менән берләшеүгә юл тота. Уның отряды богем ерҙәре ситенән бара, сөнки шунда йәшәүселәр монголдарға ныҡлы ҡаршылыҡ күрһәтә.[сығанаҡ күрһәтелмәгән 396 көн]. Шул уҡ ваҡытта Батый Венгрияны талай, бөлгөнлөккә төшөрә. Король Бела Дүртенсенең хорват-венгр армияһы Шайо йылғаһы буйында еңелә. Король Далмацичға ҡаса, Кадан отряды уны эҙәрлекләргә ебәрелә. 1242 йылда монголдар [[Загреб]]ты баҫып ала, Сплит янында [[Адриатик диңгеҙ]] ярҙарына барып етә. Шуға ҡарамаҫтан Изге Рим империяһына һөжүм итеү буйынса тырышлыҡтары юҡҡа сыға. Бер нисә отрядтың хәҙерге Германия территориянда төплөнергә тырышыуы ла уңышҡа өлгәшмәй. Шул ваҡытта монголдарҙың разведка отряды [[Вена|Венаға]]ға тиклем тиерлек барып етә. Күп кенә яуҙарҙа еңелә башлауын күреп, Батый уңышһыҙ походын туҡтатырға ҡарар итә. Ул Монголиянан бөйөк Үгеҙәй хандың үлеме тураһындағы хәбәрҙе ала (1241 йылдың [[11 декабрь|11 декабре]]) һәм Төньяҡ [[Сербия|Серби]]<nowiki/>я һәм [[Болгария]] аша далаға сигенергә ҡарар итә.

[[Хорасан]]ды яулап алғанда [[Мәшһәд|Мәшһәдта]]та әсирлеккә төшкән Фатима Дорегенеға иң яҡын кеше була. Фатиманың кәңәше буйынса Дорегене дәүләттең юғары чиновниктары Чинкай һәм Мәхмүд Ялавачты ҡулға алырға ҡуша, ләкин улар Тангут наместнигы, Үгеҙәйҙең улы Годанда йәшеренә ала.

1246 йылдың авгусында Ҡараҡором янында Дорегене ҡоролтай йыя, һәм унда Гуюк тәхеткә ултыртыла. Ул регент осоронда бирелгән бөтә күрһәтмәләрҙе юҡҡа сығара, Абд ар-Рахманды һәм Фатиманы язалай. Чинкай менән Мәхмүд Ялавач вазифаларына ҡайтарыла. Хан уға ҡаршы булған Бату менән аңлашырға тейеш, һәм 1248 йылдың башында армия Гуюк командалығында [[Алтын Урҙа|Джучи олоҫона]] юллана. Толуй Сорхахтаниҙың тол ҡатыны тарафынан иҫкәртелгән Бату ғәскәре менән Гуюкҡа ҡаршы сыға. Әммә [[Сыңғыҙиҙар|сыңғыҙиҙарҙыңсыңғыҙиҙар]]ҙың үҙ-ара һуғышы булмай. Гуюк кинәт кенә вафат була. Хандың тол ҡатыны Огул-Гаймыш унының үлеменән һуң дәүләт регенты була.

* 1256 — [[Хүләгү|Хулагу]]<nowiki/>ның [[Яҡын Көнсығыш|Яҡын Көнсығышҡа]]ҡа яулап алыу походының башланыуы.

* 1260 — Айн-Джалуте янындағы һуғыш, Кит-Бука-нойондың Мысыр [[Мәмлүктәр|мәмлүктәренәнмәмлүктәр]]енән еңелеүе.

Монголдар империя дәүерендә бик күп административ проблемаларға тап булды. Донъя тарихында бик күп илдәр менән сиктәш булған ғәйәт ҙур империя була ул. Хәҙергесә атаһаҡ, көнбайыштағы [[Польша]]нан көнсығыштағы Кореяға тиклем, һәм төньяҡтағы [[Себер|Себерҙән]]ҙән көньяҡтағы Оман ҡултығына һәм [[Вьетнам|Вьетнамға]]ға тиклем, уның территорияһы яҡынса 33 млн км<math>^2</math><ref>{{Cite web|url=http://www.hostkingdom.net/earthrul.html|title=net.net One of the Internet’s premiere addresses|accessdate=2014-07-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121011000000/http://www.hostkingdom.net/earthrul.html|archivedate=2012-10-11}}</ref> ерҙе биләй, (Ерҙең дөйөм майҙанының 22 проценты) һәм Ер халҡының 1/3 өлөшө (110 миллионов кеше).