РККА-лағы репрессиялар (1937—1938): өлгөләр араһындағы айырма

«Репрессияланған» термины үҙе тикшеренеү предметы һәм уның менән бәйле проблемаларҙы билдәләгән мөһим төшөнсәләрҙең береһе булып тора. Оҙайлы ваҡыт был төшөнсә бер нисек тә аныҡланмай. 1990-сы йылдарҙан башлап, тарихсылар төрлө фараздар тәҡдим итә башлайҙар, ҡайһы бер тарихсылар{{sfn|Ивкин, Уколов|1993|с=56|name="ИУ56"}}{{sfn|Мельтюхов|1997|с=116|name="ММИ116"}} үҙҙәренең хеҙмәттәрендә эштән сығарылғандар һәм ҡулға алынғандар тураһында айырым һүҙ йөрөтөргә кәрәк тип һанайҙар. О. Ф. Сувениров 1998 йылда был терминдан бөтөнләй баш тартырға һәм уның урынына ҡулға алынғандар, судҡа тиклем азат ителгәндәр йәки суд ҡарары буйынса аҡланғандар, атып үлтереүгә хөкөм ителгәндәр, лагерҙарҙа һәм төрмәләрҙә һәләк булғандар, иҫән ҡалғандар һандары менән эш итергә тәҡдим яһай{{sfn|Сувениров|1998|с=136|name="ТКА136"}}. Хәҙерге тарихнамәлә был терминдың ҡулланыуы дауам итә, шул уҡ ваҡытта тикшеренеүселәр уға аныҡ билдәләмә/определение бирерү яҡлылар. Бөтә тарихсылар дәүләт органдары яғынан сәйәси мотивтар буйынса ниндәйҙер ғәмәлдәр үткәрелгән хәрбиҙәрҙе репрессияланғандар тип һанайҙар. Ошо уҡ ваҡытта төрлө тарихсылар бындай ғәмәлдәр спектрын бер аҙ башҡаса күрәләр. Сувениров, фәнни яҡтан суд органдары тарафынан приговорҙар менән дәлилләнгән «сәйәси мотивтар буйынса хәрбиҙәрҙе юҡ итеү» тип әйтеү күпкә отошлораҡ, тип һанай{{sfn|Сувениров|1998|с=300|name="ТКА300"}}. Шул уҡ ваҡытта статистик таблицаларҙа «юҡ итеү/истребление» термины аҫтында Сувениров атып үлтергәндәрҙе лә, һаҡ аҫтында вафат булғандарҙы ла, үҙ-үҙенә ҡул һалғандарҙы ла, төрмәнәнә иҫән сыҡҡандарҙы ла иҫәпкә ала{{sfn|Сувениров|1998|с=302—306, 315}}; тап уларҙы ғалим репрессия ҡорбандары тип һанай. Ошо уҡ ваҡытта Сувениров сәйәси мотивтар буйынса эштән бушатыуҙы шулай репрессия формаһы тип билдәләй<ref name="ТКА300"/>, һәм репрессияланғандар араһына «сәйәси мотивтар буйынса РККА-нан ҡыуылғандарҙы» индерергә кәрәкмәгенә инана, сөнки уларҙың бөтәһен дә ҡулға алмағандар<ref name="ТКА136"/>. Г. И. Герасимов репрессияланғандар иҫәбенә «заговорсылар менән бәйләнештә булғанөсөн РККА-нан сығарылған командирҙар-начальниктар составы кешеләрен» генә индерә{{sfn|Герасимов|1999|с=51|name="ГГИ51"}}. А. А. Печёнкин шулай уҡ репрессияланғандар иҫәбенә милли сығышы буйынса һәм «заговорсылар менән бәйләнеш өсөн» бушатылғандарҙы һәм ҡулға алынғандарҙы индерә{{sfn|Печёнкин|2003|с=126|name="ПРО126"}}. Н. С. Черушев, «армиянан сәйәси мотивтар буйынса бушатыу һәм НКВД органдары тарафынан ошо уҡ сәбәптәр менән ҡулға алыу репрессияларҙың нигеҙендә ята», тип һанай{{sfn|Черушев. Удар по своим|2003|с=269|name="ЧУС269"}}. В. С. Мильбах репрессияланғандарҙы өс төркөмгә бүлә: 1) сәйәси мотивтар буйынса бушатылғандар; 2) ошо бушатылғандарҙың дөйөм һанынан ҡулға алынғандар; 3) юғары язаға хөкөм ителгәндәр, ҡулға алынғандар араһынан төрмәләрҙә һәм лагерҙарҙа вафат булғандар; бынан тыш, ҡулға алынғандарҙы тағы ике төркөмгә айыра: төрлө сроктарға хөкөм ителгәндәр һәм тикшереү барышында азат ителгәндәр{{sfn|Мильбах|2007|с=158|name="МОКДВА158"}}{{sfn|Мильбах|2013|с=128|name="МТОФ128"}}{{sfn|Григорян, Мильбах, Чернавский|2013|с=168|name="ГМЧ168"}}. С. Е. Лазарев фекеренсә, репрессияланғандарға «тик сәйәси мотивтар буйынса бушатылғандарҙы һәм ҡулға алынғандар» ҡарай{{sfn|Лазарев|2012|с=20|name="ЛСЕ20"}}. Шулай итеп, бөтә авторҙарсәйәси мотивтар буйынса ҡулға алынғандарҙы репрессияланғандар тип һанай, авторҙарҙың күпселеге — сәйәси мотивтар буйынса эштән бушатылғандарҙы. Өҫтәүенә, Сувениров был категорияға — үҙ-үҙенә ҡул һалғандарҙы, А. А. Гуляев вазифанан сәйәси мотивтар буйынса ситләштергәндәрҙе индерә {{sfn|Гуляев|2013|с=221|name="ААГ221"}} ә Герасимов репрессияланғандар иҫәбенә артабан вазифаһында тергеҙелгәндәрҙе индермәй. СССР Ҡораллы көстәре репрессиялар осоронда өс хәрби ойошманан тора — РККА (ҡоро ер һәм һауа ғәскәрҙәре, 1937 йылдың 30 декабренә тиклем шулай уҡ диңгеҙ ғәскәрҙәре), РКВМФ 1937 йылдың 30 декабрендә айырым наркомат итеп үҙгәртелә, быға тиклем РККА составына инә һәм диңгеҙ ғәскәрҙәре тип атала — ВМС), НКВД буйһоноуындағы сик буйы һәм эске ғәскәрҙәр (ГУПВО. Тикшеренеүселәрҙең күпселеге үҙҙәренең эштәрендә репрессияларҙы тик РККА һәм РКВМФ хәрбиҙәренә ҡағылышлы тикшерә<ref name="ТКА137"/>{{sfn|Короленков|2005|с=154|name="АВК154"}}{{sfn|Мильбах|2007|с=3|name="МОКДВА3"}}. М. И. Мельтюхов, шулай уҡ НКВД ғәскәрҙәрендәге репрессияларҙы өйрәнергә кәрәк, тип һанай<ref name="ММИ116"/>. НКВД ғәскәрҙәренгеғәскәрҙәрендәге репрессиялар тураһында төрлө тарихсыларҙатарихсылар төрлө мәғлүмәттәр барбирә{{sfn|Черушев. Удар по своим|2003|с=418|name="ЧУС418"}}{{sfn|Сувениров|1998|с=В мартирологе|name="ТКАМ"}}. Сувениров шулай уҡ 1937 йылға тиклем запасҡа сыҡҡан офицерҙар репрессияларына иғтибарын [104] Сувениров<ref name="ТКАМ"/> Сувениров<ref name="ТКАМ"/> һәм Н. М. Яҡупов{{sfn|Якупов|1992|с=3—4}} ул осорҙа СССР Ҡораллы көстәрендә хеҙмәт итмәгән Граждандар һуғышы эшмәкәрҙәренә ҡарата репрессияларҙы ла иҫәпкә алырға кәрәк, тип һанайҙар.

Тағы ла бер хәл ителмәгән мәсьәлә — репрессияланған хәрбиҙәрҙең ҡайһы төркөмөдәрен тикшереү. Тарихсыларҙың күпселеге репрессияларҙы офицерҙарға ҡарата ғына тикшерәләртикшерә{{sfn|Григорян, Мильбах, Чернавский|2013|с=7|name="ГМЧ7"}}<ref name="ЧУС5"/>. СувенировУларҙан ҡынаайырмалы рәүештә, Сувениров тикшеренеү сиктәренә кесе начсоставты, ҡыҙылармеецтарҙы һәм ҡыҙыл флотсыларҙы индерергә кәрәк, тип һанай{{sfn|Сувениров|1998|с=307|name="ТКА307"}}.

Проблеманың хронологик сиктәре лә төрлө эштәрҙә төрлөсә алына. Сувениров ошо осорҙо 1920-се йылдарҙың уртаһынан 1941 йылға тиклем ҡарай{{sfn|Сувениров|1998|с=46, 293}}; автор, репрессиялар 1936 йылдан алып әүҙемләшә, тип билдәләй{{sfn|Сувениров|1998|с=54|name="ТКА54"}}. Черушевтың бер нисә китабында 1935—1941 йылдар осорондағы репрессиялар тураһында мәғлүмәттәр бар{{sfn|Черушев. 1937 год|2003|с=10|name="ЧЭГ10"}}{{sfn|Черушев. Удар по своим|2003|с=5|name="ЧУС5"}}{{sfn|Черушев|2006|с=5|name="ЧГБ5"}}. Мильбах, ҡайһы бер округтарҙа һәм флотта репрессиялар 1935—1936 йылдарҙа башланған, тип иҫәпләй{{sfn|Мильбах|2007|с=30|name="МОКДВА30"}}{{sfn|Мильбах|2013|с=25|name="МТОФ25"}}{{sfn|Григорян, Мильбах, Чернавский|2013|с=13|name="ГМЧ13"}}; уның эштәрендә айырым аспекттар буйынса тикшеренеүҙәр 1939—1941 йылдарға тиклем алып барыла{{sfn|Мильбах|2007|с=89|name="МОКДВА89"}}{{sfn|Мильбах|2013|с=121|name="МТОФ121"}}{{sfn|Григорян, Мильбах, Чернавский|2013|с=49|name="ГМЧ49"}}. Ошо уҡ вағытта авторҙар, 1937—1938 йылдарға репрессияларҙың юғары нөктәһе тура килә, тип килешәләр; монографиялар исемдәрендә лә ошондай хронологик сиктәр йыш күҙәтелә.