Сталин Иосиф Виссарионович: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Тутыйғош (фекер алышыу | өлөш) |
Тутыйғош (фекер алышыу | өлөш) |
||
385 юл:
=== Индустриалләштереү һәм ҡала төҙөлөшө ===
{{main|Индустриалләштереү СССР-ҙа|Сталин архитектураһы}}
1928 йылда Сталин тарафынан раҫланған 1,5 завод төҙөү буйынса биш йыллыҡ план сит ил технологияларын һәм ҡоролмаларҙы һатып алыу өсөн бик күп аҡса талап итә<ref name=autogenerated20130630-3>Профессор Принстонского университета Роберт Такер / Robert Tucker. «Сталин. История и личность. Путь к власти. 1879—1929. У власти. 1928—1941» / Весь мир, 2006. С. 383</ref>. Көнбайыштан һатып алыуҙы финанслау өсөн Сталин снймал экспортын, башлыса нефть, тире, шулай уҡ иген экспортын арттырыу буйынса<ref name=autogenerated20130630-3 /> ҡарар итә. Иген етештереү проблемаһы хәлде баер аҙ ҡатмарлаштыра. Мәҫәлән, 1913 йылда революцияға тиклемге Рәсәй 10 млн тонна иген сығарһа, 1925—1926 йылдарҙа йыл һайын 2 млд тонна ғына экспортлана<ref>Baykov Alexander. Soviet Foreign Trade. Princeton. 1946. App.Table IV.</ref>. Сталин фекеренсә<ref name=autogenerated20130630-3 />, колхоздар иген экспортын тергеҙеү өсөн ойошторола, уның ярҙамы менән хәрби
В. З. Роговин күрһәтеүенсә, иген экспорты СССР экспорт килеменең төп статьяһы булмаған. Мәҫәлән, 1930 йылда ил иген экспортынан барыһы 883 млн һум ала, нефтепродукттар һәм урман материалдары — 1 млрд 430 млн, тире һәм етен яҡынса 500 млн һум биргән. По итогам 1932—33 йылдарҙағы һөҙөмтәләр буйынса иген экспорт килеменең 8 % ғына биргән.
Индустриалләштереү һәм коллективлаштырыу бик ҙур социаль үҙгәрештәргә алып килә. Миллионлаған кеше колхоздарҙан ҡалаларға юллана. Эшселәр һәм хеҙмәткәрҙәр һаны 1928 йылдағы 9 млн кешенән 1940 йылда 23 миллионға тиклем арта. Ҡала халҡы һаны ҡырҡа арта, мәҫәлән, Мәскәүҙә 2 миллиондан 5 миллионға тиклем, Свердловскиҙа — 150 меңдән 500 меңгә тиклем. Бер үк ваҡытта торлаҡ төҙөү темптары ҡала
1933 йылда Үҙәк Комитеттың ғинуар пленумында Сталин, беренсе бишъйыллыҡ 4 йыл һәм 3 ай эсендә үтәлде, тип белдерә. Беренсе бишъйыллыҡ йылдарында 1500 тирәһе яңы предприяте төҙөлә, яңы тармаҡтар (тракторҙар эшләү, авиация сәнәғәте һәм башҡалар) барлыҡҡа килә. Әммә ысынында үҫеш «А» сәнәғәт төркөмө иҫәбенә үтәлә, «Б» төркөмө буйынса план үтәлмәй йәки 50 % күләмендә генә үтәлә. Бынан тыш, ауыл хужалығы етештереүе ҡырҡа кәмей. Мәҫәлән, эре мөгөҙлө мал иҫәбе 1927—1932 йылдарҙа 20—30 %-ҡа артырға тейеш була, әммә уның урынына ике тапҡырға кәмей.
399 юл:
1936 йылда совет пропагандаһында шулай уҡ яңы лозунг барлыҡҡа килә: «[[Иптәш Сталинға беҙҙең бәхетле баласаҡ өсөн рәхмәт!]]».
Сталин иҡтисади моделе иҡтисади үҫештең юғары темптарын тәьмин итә. Атап әйткәндә, беренсе һәм икенсе бишъйыллыҡтар йылдарында СССР-ҙың тулайым эске продукты (ВВП) йылына 14—15 % арта бара<ref name="Милов">История России XX — начала XXI века / А. С. Барсенков; А. И. Вдовин; С. В. Воронкова; под ред. [[Милов, Леонид Васильевич|Л. В. Милова]]. — М.: Эксмо, 2006. — 960 с. — ISBN 5-699-18159-8.</ref>,
Шуның менән бергә, индустриаллек төҙөлөштәренең ғәҙәттән тыш үҙенсәлеге, төҙөлөштәргә килгән кисәге крәҫтиәндәрҙең юғары булмаған белем кимәле йышы ҡына түбән хеҙмәт һаҡлау кимәленә, производство аварияларына, ҡиммәтле ҡоролмаларҙың боҙолоуына килтерә. Пропаганда аварияларҙы фетнәселәр — ҡоротҡостарҙың эше тип һанай, Сталин шәхсән үҙе, синыфтар, капиталистик даирә булған саҡта, ҡоротҡостар бар һәм булыр, тип белдерә.
[[Файл:Christ saviour explosion.jpg|thumb|left|200x200px|Христос Ҡотҡарыусы Храмын емереү. (1931)]]
Эшселәрҙең тормош кимәле түбән булыуы ярайһы уҡ яҡшыраҡ йәшәгән техник белгестәренә ҡарата дөйөм ризаһыҙлыҡ тыуҙыра. Илдә
Сталин осоронда башланған төҙөлөш объекттары араһында [[Мәскәү метрополитены]] була.
Стратегик дәүләт маҡсаттарҙың береһе тип мәҙәни революция иғлан ителә. Уның сиктәрендә [[ликбез]] кампаниялары уҙғарыла (1920 йылда башланалар), мәктәптәр, техникумдар, вуздар селтәре киңәйтелә. 1930 йылдан алып илдә тәүге тапҡыр дөйөм башланғыс белем иғлан индерелә. 30-сы йылдар аҙағынанаҙанлыҡ менән көрәштә байтаҡ уңыштарға өлгәшелә:
|автор = Куртуа С., Верт Н., Панне Ж-Л., Пачковский А., Бартосек К., Марголин Дж-Л.
|заглавие = Чёрная книга коммунизма
| |||