Кирилл һәм Мефодий: өлгөләр араһындағы айырма

Кирилл һәм [[Мефодий Моравский|Мефодий]] тыуған [[Византия империяһы|византий]] ҡалаһы [[:ru:Салоники|Фессалоникиҙа]] (Салоники, славянса ''«Солунь»'') тыуған. Атаһы Лев «иң яҡшы һәм бай ырыуҙан»<ref name="Житие">[http://lib.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=2163 ЖИТИЕ КОНСТАНТИНА-КИРИЛЛА]</ref>, друнгарий, йәғни Фессалониканың фема стратегы (хәрби һәм граждан губернаторы) янында офицер була. Уларҙың олатаһы (атаһы йәки әсәһе яғынан микән, билдәһеҙ) Константинополдә ҙур вельможа булған, әммә һуңынан, бәлки, эҙәрлекләнгәндер, үҙенең ғүмерен Фессалоникала билдәһеҙлектә тамамлаған.<ref>«Дѣдъ имѣхъ велии и славенъ зѣло, иже близъ цесаря сѣдяше, и даную ему славу волею отвергъ, изгнанъ бысть, и страну ину землю дошедъ, обнища. И ту мя роди» — приводит житие слова самого Константина — см. [http://lib.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=2163 ЖИТИЕ КОНСТАНТИНА-КИРИЛЛА]</ref>. Ғаиләлә ете ул була, Мефодий<ref>Тахиаос, Антоний Эмилий-Н. Святые братья Кирилл и Мефодий просветители славян. Сергиев Посад, 2005. С. 11.</ref>  — өлкәне, ә Константин (Кирилл)  — кесеһе<ref>[http://www.saints.ru/k/Kirill_i_Mefodii.html Кирилл и Мефодий, равноапостольные, учители Словенские]</ref>.

Күп милләтле Византияла Кирилл һәм Мефодийҙың этник сығышы аныҡ билдәләү мөмкин түгел тиерлек, һәм был сәбәп буйынса бәхәстәр хәҙер ҙә бара. Киң таралған фараздарҙың береһенә ярашлы, тиң хоҡуҡлы иәғлимәт таратыусылар сығышы буйынса грек<ref>Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. 2001-05, s.v. «Cyril and Methodius, Saints»; Encyclopedia Britannica, Encyclopedia Britannica Incorporated, Warren E. Preece — 1972, p.846</ref>. XIX быуатта, уларҙың славян телен һыу кеүек эскәндәре өсөн, славян ғалимдары (Михаил Погодин, Герменгильд Иречек) уларҙың славян сығышлы булыуын яҡлай<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Кирилл и Мефодий}}</ref><ref>''Кирилл и Мефодий'' // Новый энциклопедический словарь. Том 21. 1914 год</ref>, бөгөн был хәл етерлек дәлил тип һаналмай<ref name="Вер">[http://ksana-k.narod.ru/Book/vereshjagin/01/161.htm Е. М. ВЕРЕЩАГИН. Из истории возникновения первого литературного языка славян. Переводческая техника Кирилла и Мефодия])</ref>. Болгар традицияһы, «Житие Кирилла» (һуңғы редакцияһы) таянып, ағалы-энеле ир-егеттәрҙе болғар (XX быуатҡа тиклем уларға македон славяндары ла ҡаратылған), әйтер кәрәк, проложный «"Кирилл житиеһы»"на (һуңғы редакцияһы) таянып, былай тиелә: «родом съи блъгаринь от солоуна града»; хәҙерге болгар ғалимдарының күбеһе был идеяны хуплай<ref>Кирилло-Мефодиевская энциклопедия., София., издание БАН (Болгарская Академия Наук), 1985</ref>.

Бер туған ағай-эне тыуған Фессалоника (йәки нәнСолунь, ике телле ҡала була. [[Грек теле|Грек теленән]], башҡа, бында Фессалоника тирәләй урынлашҡан драговиттар, сагудат, ваюнита, смолянин<ref>[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000047/st023.shtml История Византии. Том I, глава 15.]</ref> ҡәбиләләре славян теленең солун диалектында<ref name="С. Б. Бернштейн. Славянские языки">С. Б. Бернштейн. Славянские языки. Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990. — С. 460—461</ref> һөйләшкән һәм, хәҙерге тел белгестәренең тикшеренеүҙәре буйынса, Кирилл һәм Мефодийҙың тәржемә теленең һәм бөтә сиркәү-славян теленең<ref>[http://i149.photobucket.com/albums/s43/truemacedonian/Miscellanius%20Mak%20Stuff/ieculture301.png Encyclopedia od Indo-European Culture, J.P. Mallory and D.Q. Adams, page 301.]</ref>нигеҙендә ята. Кирилл һәм Мефодийҙың тәржемә теле анализы күрһәтеүенсә, славян теле уларҙың туған теле булған. Һуңғыһы, иҫбатламаһа ла, уларҙың славян сығышы туған ҡалаһында йәшәүсе халыҡтар араһында уларҙы артыҡ дәрәжәлә айырылып торорлоҡ итмәгәндер. «Мефодий житиеһы» император Михаил III изгеләргә мөрәжәғәт иткән түбәндәге һүҙҙәрҙе килтерә: «вы бо ѥста селѹнѧнина, да селѹнѧне вьси чисто словѣньскы бесѣдѹютъ»<ref name="Вер">[http://ksana-k.narod.ru/Book/vereshjagin/01/161.htm Е. М. ВЕРЕЩАГИН. Из истории возникновения первого литературного языка славян. Переводческая техника Кирилла и Мефодия])</ref>.

Кирилл, ағаһынан айырмалы рәүештә, баштан уҡ рухи-ғалим юлын һайлай. «"Житие»"гә ярашлы, Фессалоникала тәғлимәтенә нигеҙ һалғандан алып, уҡыусылары даирәһендә яҙғанса, күп кешене үҙенең һәләте менән хайран ҡалдыра. Бер ваҡыт ул һунарҙа яратҡан ҡарсығаһын юғалта йәшлегендә яратҡан, һәм был уға шулай ныҡ тәьҫир итә, - — ул бөтә кәйеф-сафаларҙан баш тарта һәм, үҙ бүлмәһендәге стенаға тәре һүрәте төшөрөп, дин белгесе хеҙмәт Григорий Богослов хеҙмәттәрен тәрәнерәк өйрәнеүгә бирелә, уға айырым маҡтау шиғыры бағышлай. Логофет Феоктист кәңәше буйынса Константинополгә юллана, һәм житиела яҙылғанса, император менән бергә уҡый (ләкин Михаил Константиндан күпкә йәш була, бәлки ысынбарлыҡҡа ул кескәй императорҙың уҡыуына ярҙам итергә тейеш була<ref name="autogenerated1">Б. Флоря. [http://www.krotov.info/history/09/3/flor_00.htm Сказания о начале славянской письменности]</ref>). Шул осорҙоң ҙур ғалимдары, буласаҡ патриарх Фотий I һәм Лев Математик уның уҡытыусылары була. Унда ул («Житие» авторы раҫлауынса, өс ай эсендә) ''«Гомерҙы һәм геометрияны, Лев һәм Фотийҙа диалектиканы һәм, өҫтәүенә, бөтә фәлсәфә фәндәрен: риториканы ла, арифметиканы ла, астрономияны ла, музыканы һәм бөтә башҡа эллин сәнғәтен өйрәнә»''<ref>[http://lib.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=2163 Житие Константина-Кирилла]</ref>. Артабан шулай уҡ арамей һәм иврит телдәрен үҙләштереү. Уҡыуын тамамлағандан һуң, уңышлы донъяуи карьера төҙөү маҡсатында, логофеттың крестницаһы менән отошло никах (шуның менән бергә уға «архонтия», йәғни Македонияның ярым автоном славян өлкәһе менән идара итеү, ә артабанғы перспективала стратиг вазифаһы вәғәҙә ителә), шуғам күрә сиркәү хеҙмәтенә ебәрелә (ул ваҡытта Константинға барлығы 15 йәш кенә була, һәм ул тағы сиркәү иерархияһының бер нисә алғы баҫҡысын үтергә тейеш була, һуңынан ғына дин әһеле священник <ref>[http://www.krotov.info/history/09/3/flor_03.htm Б. Флоря: «Поскольку все известные „хартофилаксы“ IX в. были дьяконами, Ф. Дворник предполагает, что и Константин получил, вероятно, лишь сан дьякона, и сообщение о его посвящении в священники — неточность Жития. Cм.: Dvornik F. Les lgendes… P. 63-64.»]</ref> булыу мөмкин) һәм, житиела яҙылғанса, «книгчии у патриарха въ святѣи Софии»<ref>«но постригше и на поповство, вдадимъ ему службу. Да будет книгчии у патриарха въ святѣи Софии. (…)». Еже и сътвориша ему. [http://lib.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=2163 ЖИТИЕ КОНСТАНТИНА-КИРИЛЛА]</ref> сифатында хеҙмәткә алына. «Чтец патриарха» (Фотий, Константин уҡытыусыһы, патриарх) тигәнде хартофилакс (патриарх канцелярияһы начальнигы, һүҙмә  — һүҙ - — «архив һаҡсыһы»), ә бәлки библиофилакс  — патриарх китапханасыһы тип аңлатырға мөмкин; Б.  Н.  Флоря икенсе вариантҡа өҫтөнлөк бирә, сөнки йәш дьякон патриарх сәркәтибе кеүек яуаплы вазифа үтәрлек административ тәжрибәгә эйә булмаған. Ләкин ул үҙенең посын көтмәгәндә ташлап, монастырға ҡаса. 6 айҙан уны патриарх илселәре уны таба һәм Константинополгә ҡайтыуын үтенә. Күптән түгел үҙе уҡыған (ошо осорҙан бирле Константин Фәйләсуф ҡушаматы килә) Магнавр университетында фәлсәфә фәнен уҡыта. Константин житиеһына ышанһаң, ул элекке патриарх Иоанн Грамматикты (житиела кәмһетеүле «Анний» ҡушаматы менән атала) мәжүсилек һынташтары сүрәттәре (иконоборчество) юлбашсыһын бәхәстә (диспут) еңә; әммә хәҙерге заман тикшеренеүселәре ғәмәлдә был эпизодты бидғәт (уйлап сығарылған) тип һанай.

851 йылда Кирилл император ҡушыуы (миссия) буйынса, сарацин хәлифәһе, йәғни, ахыры, ғәббәсиҙәр хәлифәһе Әл-Мутавәкил Алаллаһ<ref>[http://dugward.ru/library/malyshevskiy/malishevskiy_olimp.html И. И. Малышевский. Олимп, на котором жили св. Константин и Мефодий]</ref>һарайына юллана.

856 йылда Константиндың элекке ҡурсалаусыһы логофет Феоктист үлтерелә. Константин үҙенең уҡыусылары Климент, Наум һәм Ангеларий менән Бәләкәй Олимп<ref>[http://biografiivsem.ru/kirill-i-mefodiy Кирилл и Мефодий]</ref> тауында урынлашҡан Полихрон монастырына килә. Уның өлкән священнигы (настоятель) Мефодий ағаһы була. Был монастырҙа Константин һәм Мефодийҙың фекерҙәштәренән торған төркөмдә славян әлифбаһын булдырыу тураһында фекер тыуа<ref>[http://www.sedmitza.ru/text/997376.html Просветительская деятельность Константина (Кирилла) и Мефодия]</ref>.

860 йылда Кирилл, миссионерлыҡ маҡсаты менән, [[Хазар ҡағанаты|хазар]] ҡағаны һарайына ебәрелә. Житиегә ярашлы, ҡағандың, әгәр ышандыра алһалар, христиан динен ҡабул итеү мөмкин тигән вәғәҙәһенән сығып, илселек ебәрелә. Корсундә булғанда, Константин, бәхәскә әҙер булыр өсөн, йәһүд телен, самаритян яҙмаһын өйрәнә, ә улар менән бер рәттән «русьской» яҙмаһын һәм телен (ҡайһы берҙәр, житиела хата киткән һәм «русьские» яҙмаһы урынына «сурьские», йәғни сүриә  — арамей, тип уҡыр кәрәк тиҙәр; Хазарияла Көнсығыш Сиркәүе тәғлимәте таралыуы айҡанлы, Хазария славяндары сүриә яҙмаһын ҡулланғандыр; һәр осраҡта ла был дөйөм славян теленән бүленеп сыға башлаған айырым боронғо урыҫ теле булыуы мөмкин түгел, уның солун диалектын бер туған ағалы-энеле бала саҡтарынан белгән)<ref name="Флоря">Флоря Б. Н. Сказания о начале славянской письменности. М.. 1981, стр. 115—117</ref><ref name="Гиппиус">[http://www.senat.org/kale4/txt4.html Алексей Гиппиус. Русские письмена]{{Недоступная ссылка|date=Июль 2018|bot=InternetArchiveBot}} Автор — специалист по древнерусскому языку, сотрудник Института славяноведения РАН</ref>. Константиндың ҡаған алдында мосолман имамы һәм йәһүд раввины менән ойошторолған бәхәсе, житиела яҙылғанса, уның еңеүе менән тамамланған, әммә ҡаған иманын алмаштырмаған. Ғәрәп сығанаҡтары һәм «Иосифтың хаты» башҡа төрлө аңлатма бирә: ҡаған алдында күҙҙән төшкәндәрен көтөп торған раввин, Константин менән имамды бер-береһенә ҡаршы ҡоторта, һөҙөмтәлә йәһүд диненең өҫтөнлөктәрен иҫбатлаусы раввин бәхәстә еңеүсе тип таныла<ref>{{Cite web|url=http://www.modernlib.ru/books/pletneva_s_a/hazari/read/|title=С. А. Плетнева. Хазары|accessdate=2011-05-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150721070802/http://modernlib.ru/books/pletneva_s_a/hazari/read/|archivedate=2015-07-21}}</ref>. 862 йылда Кирилл һәм Мефодий Константинополгә әйләнеп ҡайта.

[[Файл:Кирилл-и-мефодий-11-в.jpg|слева|мини|236x236пкс|Кирилл һәм Мефодийҙың Рим папаһы Клименттың изге һөйәгенә эйә булыуы. Василий II император Менологияһындағы миниатюра, XI быуат]]

861 йылдың ғинуарында, Хазарияға китеп барышлай, ул саҡта [[Византия империяһы|Византия империяһының]] бер өлөшө булған Таврия Херсонесында туҡталғанда, ағалы-энеле, легенда буйынса, Херсонесҡа һөргөнгә ебәрелгән һәм унда батырып үлтерелгән папа Клименттың (папаның мәйете яртылаш һыу баҫҡан утраусыҡта, фаразланылғанса, хәҙерге Севастополдең Казак бухтаһында табыла) изге һөйәгенә эйә була. Әммә боронғо сиркәү йолаһы папа Клименттың Херсонеста һөргөндә булыуы хаҡында бер нәмә лә белмәй, һәм, ҡайһы бер фараздар буйынса, һыу баҫҡан утрауҙа ерләнгән ошо төбәктә ул осорҙа хөрмәтләнеүсе башҡа ниндәйҙер изге мәйетен Рим папаһының изге һөйәге, тип ҡабул итеүҙәре мөмкин <ref>[http://www.graal.org.ua/2009-06-04-15-08-45/2012-03-18-09-25-51/103-climent Обретение мощей св. Климента Римского в Херсонесе]</ref><ref name="autogenerated1">Б. Флоря. [http://www.krotov.info/history/09/3/flor_00.htm Сказания о начале славянской письменности]</ref>.

Константин-Кирилл был ваҡиғала төп ролде уйнаған, һәм һуңынан уны славян теленә тәржемәлә килеп еткән «Слово на обретение мощей Климента, папы Римского» тигән әҫәрендә һүрәтләй. Изге һөйәккә эйә булыу Константинополдең юғары руханиҙары вәкилдәре һәм урындағы епископ ҡатнашлығында башҡарылған. Е.  В.  Уханова, тип уйлайым изге һөйәккә эйә булыу ҙа, артабан Конмтантин-Кириллдың уны Римгә күсереүе лә (түбәндәрәк ҡара) диндарлыҡ (тәҡүәлек) акты ғына түгел, ә Константинополдең ике мәлдә: патриарх Фотийҙы һайлағанда Николай I папа менән билдәлелек алған мөнәсәбәттәре өҙөлөүенә тиклем) һәм яңы император Василий Македоняниндың Фотийҙы алып ташлағанынан һуң, рим тәхете менән ярашыуына йүнәлтелгән һарайының сәйәси акты ла, тип ҡарар кәрәк<ref>{{Cite web|url=http://brv.vremennik.biz/sites/all/files/59_10_%D0%A3%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D0%95.%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%20%D0%BC%D0%BE%D1%89%D0%B5%D0%B9%20%D1%81%D0%B2.%20%D0%9A%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%2C%20%D0%BF%D0%B0%D0%BF%D1%8B%20%D0%A0%D0%B8%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE.pdf|title=Е. В. Уханова. Обретение мощей св. Климента, папы Римского, в контексте внутренней и внешней политики Византийской империи IX века. Византийский временник, т. 59, М., «Наука», стр. 116|accessdate=2019-09-18|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160205202141/http://brv.vremennik.biz/sites/all/files/59_10_%D0%A3%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0%20%D0%95.%D0%92._%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%20%D0%BC%D0%BE%D1%89%D0%B5%D0%B9%20%D1%81%D0%B2.%20%D0%9A%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0,%20%D0%BF%D0%B0%D0%BF%D1%8B%20%D0%A0%D0%B8%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE.pdf|archivedate=2016-02-05}}</ref>.

«Слышишь ли, Философ, речь сию? Никто другой не может сделать этого, кроме тебя. Так на тебе дары многие, и, взяв брата своего игумена Мефодия, ступай же. Ведь вы с ним солуняне, а солуняне все чисто по-славянски говорят».<templatestyles src="Шаблон:Оригинальный текст/styles.css" /><div class="ts-oq"><div class="NavFrame collapsibleBox collapsed" style="border:none;"><div class="NavHead collapsibleBox-title collapsibleBox-title-leftTitle collapsibleBox-title-rightHideLink" style="text-align:left;background-color:#eaecf0; color:#72777d;">Оригинальный текст&nbsp; <span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на старославянском языке">(ст.</span><span class="ref-info" style="cursor:help;" title="на старославянском языке">-слав.)</span></div><div class="NavContent" style="">

</div></div></div><templatestyles src="Шаблон:Конец цитаты/styles.css" /></blockquote>«"Кирилл житиеһы»"на ярашлы, был һөйләшеү вельможалар синклиты алдынан, ысынбарлыҡта император булып иҫәпләнгән туғанының еңел аҡыллы улы урынына идара итеүсе [[:ru:Варда|кесарь Варда]] ҡатнашлығында үткәнОтъехав в [[Великая Моравия|Великую Моравию]], Константин-Кирилл с помощью брата Мефодия и учеников, составил славянскую азбуку и перевёл на болгарский язык с греческого основные богослужебные книги: [[Евангелие]], [[Апостол (книга)|Апостол]] и [[Псалтырь]], а также [[Октоих (книга)|Октоих]]. О времени изобретения славянской азбуки свидетельствует сказание болгарского [[Черноризец Храбр|монаха Черноризца Храбра]], современника царя Симеона, «О письменах». Он пишет<ref>{{Cite web |url=http://kirsoft.com.ru/freedom/KSNews_529.htm |title=Черноризец Храбр. О писменехь |accessdate=2014-07-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304135843/http://kirsoft.com.ru/freedom/KSNews_529.htm |archivedate=2016-03-04 |deadlink=yes }}</ref><ref>[http://ksana-k.narod.ru/Book/haburgajev2/a.html Первый этап]</ref>:

Әлегә тиклем белгестәр Константин, ҡайһы славян әлифбаһының авторы  — глаголицаныҡымы әллә кириллицаныҡымы  — тигән һорау буйынса берҙәм фекергә килә алмай. Әммә черноризец (чернец - — никахтан баш тартҡан һәм үҙен тулыһынса аллаға хеҙмәт итеүгә бағышлаған дәрүиш монах) Храбр, Кирилл әлифбаһы 38 тамғанан торған һәм был глаголицаға күрһәтә, ти<ref>Robert Mathiesen. [http://diasporiana.org.ua/ukrainica/13479-mathiesen-r-a-note-on-o-pismenex-chernorizca-hrabra/ A Note On «O pismenexъ črъnorizъca Xrabra»] // Studia. — T. 7: Symbolae in Honorem Georghii Y. Shevelov. — Monachii(München): Universitas Libera Ucrainiensis — Facultas Philosophica, 1971. — P. 317—320.</ref>.

Моравияла Константин һәм Мефодий сиркәү китаптарын грек теленән славян теленә тәржемә итеүҙәрен дауам итә, славяндарҙы, буласаҡ Карпат Русе халҡын да индереп, уҡырға, славян телендә ғибәҙәт ҡылырға өйрәтә. Ағалы-энеле Моравияла өс йылдан ашыу (Константин житиеһында 40 ай) йәшәй. Шулай уҡ моравия миссияһында улар Болгарияны суҡындырыуға (864) әҙерләй.

867 йылда ағалы-энеле Римгә саҡырыла. Көнбайыш Сиркәү дин белгестәренең ҡайһы бере араһында, Раббыға маҡтау өс телдә генә: [[Иврит|йәһүд]], [[Грек теле|грек]] һәм [[Латин теле|латин]] телдәрендә генә әйтелеүе мөмкин тигән ҡараш йәшәгән була. Шуға күрә Моравияла христианлыҡ таратыусы Кирилл менән Мефодий [[Бидғәт|кафыр]] тип ҡабул ителә һәм [[Рим|Римгә]] саҡыртыла. Улар унда Моравияла үҙҙәренең тотҡан урындарын бирергә теләмәүсе һәм славян яҙмаһы таралыуына ҡаршы сығыш яһаусы немец руханиҙарына ҡаршы көрәштә таяныс табырға өмөтләнәләр. Римгә барышлай, улар тағы бер славян иленә  — Блатен кенәзлеге урынлашҡан Паннонияға һуғылалар. Бында, Блатноградта, кенәз Коцел ҡушыуы буйынса, славяндарҙы китап теленә һәм славян телендә ғибәҙәт ҡылыу эштәренә өйрәтәләр.

868 йылдыңа, башында Римгә килеп, Кирилл менән Мефодий яңы папа Адриан II менән осраша. Ағалы-энеле Клименттың изге һөйәген тапшыра, һәм папа славян телендә (Глаголик йола) ғибәҙәт ҡылыуҙы раҫлай, һәм тәржемә ителгән китаптарҙы рим сиркәүҙәрендә лә һалырға бойора. Папа ҡушыуы буйынса, Формоз (Порто епискобы) һәм Гаудерик (Веллетри епискобы) Константин һәм Мефодий менән бергә сәйәхәт итеүсе өс диндарҙы священник (рухани) тип таный <ref>{{Китап|автор=И. И. Малышевский|часть=V Деятельность Константина и Мефодия в Моравии и Паннонии и по выходе отсюда до кончины св. Константина в Риме|ссылка часть=http://dugward.ru/library/malyshevskiy/malishevskiy_sv_kirill_i_mefodiy.html#glav5|заглавие=Святые Кирилл и Мефодий|год=1885}}</ref>, ә һуңғыһы епископ санына лайыҡ була.

{{Oq|cu|««Се, брате, вѣ супруга бяховѣ, едину бразду тяжаща, и азъ на лѣсѣ падаю, свои дьнь съконьчавъ. А ты любиши гору вельми, то не мози горы ради оставити учения своего, паче бо можеши кымь спасенъ быти».}}{{Цитата аҙағы}}Папа Николай I Мефодийҙы Моравия һәм Паннонияның архиепискобы тип иғлан итә.

== Мефодийҙың Паннонияға әйләнеп ҡайтыуы ==

Был осорҙа Моравияла хәлдәр ҡырҡа үҙгәргән була. Ростислав Немец Людовиктан еңелгәндән 870 йылда бавар төрмәлә вафат булғандан һуң, уның туғанының немец сәйәси йоғонтоһона буйһонған улы Святополк Моравия кенәзе була. Мефодий һәм уның уҡыусыларының эшмәкәрлеге ҡатмарлы шарттарҙа башҡарыла. Латин-немец руханиҙары славян теленең сиркәү теле булараҡ таралыуына төрлөсә ҡамасаулай.

872 йылда Мефодий Райхенау монастыры төрмәһендә өс йыл тотола. Был хаҡта белгәс, папа Иоанн VIII, Мефодий азат ителмәйсә тороп, немец епископтарына литургия башҡарыуҙы тыйған. Дөрөҫөрәге, ул, вәғәздәрҙе генә рөхсәт итеп, славян телендә ғибәҙәт атҡарыуҙы тыйған.

874 йылда архиепископ хоҡуҡтары тергеҙелеп, Мефодий, тыйыуҙарға ҡарамаҫтан, славян теле ғибәҙәтен атҡарыуын дауам иткән, чех кенәзе Борживой I һәм уның ҡатыны Людмиланы славян телендә һыуға сумдырған йәки суҡындырған.

885 йылда ҡаты ауырыуҙан мефодийҙың була. Вафаты алдынан үҙ урынына тәғәйенләп уҡып Горазд. [[4 апрель|4 апрелдә]], был йәкшәмбе Вербный тип һораны ул үҙенән ҡорам, унда вәғәз уҡыны. Һәм шул уҡ көндө ул вафат була. Мефодийҙың килеп йыназа уҡыны өс теле  — славян теле, латин һәм грек.

Папа Адриан II писал в Прагу князю Ростиславу, что если кто станет презрительно относиться к книгам, писанным по-славянски, то пусть он будет отлучён и отдан под суд Церкви, ибо такие люди суть «волки». А папа Иоанн VIII в 880  г. пишет князю Святополку, приказывая, чтобы проповеди произносились по-славянски.

Юғарыла исемләнгән уҡыусылары Балҡанда изге седмочисленниктар (сиркәү-славян телен булдырған һәм шул телгә Священное Писаниены тәржемә иткән ете изге) тип хөрмәт ителә.

Кирилл һәм Мефодий текстарҙы славян телендә яҙыу маҡсатында махсус әлифба  — глаголица булдырған. Хәҙерге ваҡытта тарихсылар араһында В.&amp;nbsp;А.&amp;nbsp;Истриндың, согласно которой [[Кириллица|кириллицаныкириллица]]ны, грек алфавиты нигеҙендә, изге ағалы-энеленең уҡыусыһы Климент Охридский (был турала Житиела ла телгә алына) эшләгән тигән барпыһы ла танымаған ҡараш өҫтөнлөк ала бара. Ошо әлифба ярҙамында ағалы-энеле туғандар [[Грек теле|грек теленән]] Священное Писаниены (Изге Китапты) һәм тағы башҡа ғибәҙәт китаптарын тәржемә иткән.

Шул уҡ ваҡытта, хатта Климент хәрефтәрҙең кириллик яҙылышын эшләгән хәлдә лә, ул Кирилл һәм Мефодийҙың славян телендәге өндәрҙе айырыу буйынса хеҙмәтенә (һәм был эш яңы яҙма булдырыу эшенең төп өлөшө) таянып башҡарған. Хәҙерге заман ғалимдары, фәнни айырымланған һәр славян өнөн билдәләп күрһәтеүгә өлгәшкән был хеҙмәттең сифатын юғары кимәлдә тип билдәләй. Һәм быны Константин-Кириллдың сығанаҡтарҙа билдәләнгән күренекле лингвистик һәләте менән генә аңлата алабыҙҙыр. Иногда утверждается о существовании славянской письменности до Кирилла и Мефодия, с опорой на отрывок из жития Кирилла, в котором говорится про книги, написанные «русскими письменами»:

</div></div></div><templatestyles src="Шаблон:Конец цитаты/styles.css" /></blockquote>Әммә өҙөктә телгә алынған «урыҫ теле» славян теле тип әйтеп булмай; киреһенсә, ул Константин-Кириллдың уны үҙләштереүе мөғжизә булараҡ ҡабул ителә, һәм уның славян теле булмауын туранан-тура раҫлай. Шуны лә хәтерҙә тотоу кәрәк: Кирилл һәм Мефодий заманында һәм унан да һуңыраҡ славяндар берен-бере еңел аңлаған, һәм уртаҡ славян телендә һөйләшеүҙәрен таныған. Һәм ҡайһы бер хәҙерге телсе ғалимдар ҙа XII быуатҡа тиклем берҙәм праславян теле булған, тип ризалаша<ref>«О языковом единстве славян кирилло-мефодиевской эпохи убедительно говорится в интересной статье М.Чейки и А.Лампрехта; в подтверждение своего тезиса они используют исторические, социологические, а также глоттохронологические аргументы. Я.Бауэр прибавил к ним аргументы синтетического характера. Именно это единство славян в языковом отношении в IX веке и сделало, по мнению Б. С. Ангелова, возможным создание общего для них всех литературного языка, а также обусловило возникновение общеславянской литературы. Как же охарактеризовать это единство в терминах сравнительно-исторического языкознания? В. В. Виноградов, излагая концепцию Н. И. Толстого, пишет по этому поводу: „В IX веке славянские языки, по мнению А.Мейе, Н. С. Трубецкого и Н. Н. Дурново, были ещё настолько структурно близки друг к другу, что сохраняли общее состояние праславянского языка позднего периода“. Именно по причине всеобщей распространенности языка Мейе, как известно, не употреблял термина „праславянский“, а говорил об „общеславянском языке“; тем не менее термин „праславянский“ кажется нам вслед за С. Б. Бернштейном (Очерк…, 42-43) приемлемым в большей степени. Ср. также аналогичную позицию П. С. Кузнецова.»([http://ksana-k.narod.ru/Book/vereshjagin/01/167.htm Е. М. ВЕРЕЩАГИН Из истории возникновения первого литературного языка славян. Переводческая техника Кирилла и Мефодия])</ref>. Тикшеренеүселәрҙең күпселеге, фрагментта йә гот телендәге Инжил-Евангелие (тәүге тапҡыр Шафарик тарафынан әйтелгән идея), йә булмаһа ҡулъяҙмала хата бар, һәм «русьский» урынына «сурьский», йәғни «сүриәсә» тип уҡыр кәрәк, ти. Ошо фекерҙе раҫлап, автор һуҙынҡы һәм тартынҡы хәрефтәр араһында айырма яһай: билдәле булыуынса, арамей яҙмаһында һуҙынҡы өндәр юл өҫтө тамғалары менән билдәләнә<ref name="Флоря">Флоря Б. Н. Сказания о начале славянской письменности. М.. 1981, стр. 115—117</ref><ref name="Гиппиус">[http://www.senat.org/kale4/txt4.html Алексей Гиппиус. Русские письмена]{{Недоступная ссылка|date=Июль 2018|bot=InternetArchiveBot}} Автор — специалист по древнерусскому языку, сотрудник Института славяноведения РАН</ref>. Ғөмүмән, бөтә фрагмент, Хазариялағы бәхәскә әҙерләнгәндә, Константиндың Корсундә йәһүд телен һәм самаритян яҙыуын өйрәнеүе тураһындағы контексына ярашлы килтерелгән. Митрополит Макарий (Булгаков), шул уҡ житиела Константин славян яҙыуҙарын булдырған һәм уға тиклем славян яҙмалары булмаған, тип бер нисә тапҡыр һыҙыҡ өҫтөнә алына  — йәғни «русьские» тип һүрәтләнгән яҙмаларҙы автор үҙе лә славян яҙмаһы, тип һанамай<ref>{{Cite web|url=http://society.polbu.ru/makariy_churchhistory/ch06_ii.html|title=Митрополит Московский и Коломенский Макарий. История русской церкви|accessdate=2011-05-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131021071824/http://society.polbu.ru/makariy_churchhistory/ch06_ii.html|archivedate=2013-10-21}}</ref>.

[[Файл:Тысячелетие_славянских_апостолов._1885(p)Литография_Пашкова,М._ГИМ_e1t3.jpg|мини|«Славян апостолдарының мең йыллығы». Пашков литографияһы, 1885 йыл.]]

Урыҫ православиеһында изгеләрҙе хәтерләү көнө: Кириллды  — {{OldStyleDate|27|февраля||14}} яңы стиль буйынса, Мефодийҙы  — {{OldStyleDate|19|апреля||6}} ([[Үлем|преставление - — ерҙәге тормоштан теге донъяға күсеү]] көнө).

[[Католицизм|Католицизмда]]да изгеләрҙе хәтерләү көнө  — [[14 февраль]]; элек Католик сиркәүендә Кирилл һәм Мефодийҙы хәтерләү байрамы [[5 июль|5 июлдә]]<nowiki/>билдәләнгән.

XIX быуат уртаһынан, славян халыҡтары мәҙәниәттәренең үҙбилдәләнеш символына әүерелгәндән бирле, славян халыҡтарының тәүге уҡытыусылары Кирилл һәм Мефодийҙы киң хөрмәтләү башлана. Тәүге тапҡыр Кирилл һәм Мефодийҙы хәтерләү көнө 1858 йылдың 11 майында [[Пловдив|Пловдивта]]та уҙа, әйткәндәй, гректар тантаналарҙа ҡатнашмай<ref name="min">''Кравецкий А. Г., Плетнева А. А.'' [https://web.archive.org/web/20150623002757/http://www.bogoslov.ru/text/4562110.html Минейные службы нового и новейшего времени: история, поэтика, семантика]: Портал Богослов. Ru</ref>. Байрамды ойоштороу Болгар сиркәүе буйһонған Константинополь Патриархатының грек изге түрәлегенә (священноначалие) символик ҡаршы тороуы характерына эйә булған.

Смоленск сиркәүе епискобы Антоний (Амфитеатров), 1861 йылдың йәйендә Синодтың обер-прокурорына мөрәжәғәт итеп яҙылған ғаризаһында шуға иғтибар итә: 11 майға ҡаршы Минейҙа Кирилл һәм Мефодийға арналған ғибәҙәт ҡылынмай, ә Месяцесловта уларға торпарь ҙә, кондак та юҡ, тип, беренсе славян уҡытыусыларын хөрмәтләүгә тәүге практик аҙымдар яһай. Йәғни Рәсәйҙә (Сербияла, Болгарияла һәм Рәсәйҙә) баҫылған китаптарҙы ҡулланған илдәрҙәге ғибәҙәт ҡылыу практикаһында славян беренсе уҡытыусыларына махсус ғибәҙәт хеҙмәттәре үтәлмәй, ти. Бындай хеҙмәттәрҙе төҙөргә һәм ғибәҙәт ҡылыуҙа ҡулланылышҡа индерергә кәрәк була. Был башланғысты митрополит Филарет (Дроздов)<ref name="min">''Кравецкий А. Г., Плетнева А. А.'' [https://web.archive.org/web/20150623002757/http://www.bogoslov.ru/text/4562110.html Минейные службы нового и новейшего времени: история, поэтика, семантика]: Портал Богослов. Ru</ref> хуплай.

[[1863 йыл|1863 йылын]]ын Рим сиркәүе «Славян юбилейы йылы», тантаналар үҙәге Велеград (''Hradiště Uherské'')<ref>''Духовная бесѣда, еженедѣльно издаваемая подъ редакціей протоіерея Іоанна Яхонтова''. СПб., 1863, Т. 17, № 3, стр. 89.</ref> тип иғлан итә. Бер быуаттан ашыу осор үткәндән һуң, папа Иоанн Павел II үҙенең Кирилл һәм Мефодийға Slavorum Apostoli (Славян апостолдары) энцикликаһын арнай.

[[1863 йыл|1863 йылда]]да [[Рәсәй империяһы|рәсәй]] Изгеләрҙән изге Хакимлыҡ итеүсе (Святейший Правительствующий) Синоды йыл һайын ике изге байрамын «беҙҙең ватан телен Инжил һәм Ғайса дине менән башланғыс изгеләндерелеүенең мең йыллығы иҫтәлегенә»<ref>Цит. по:''Херсонскія Епархіальныя Вѣдомости''. Одесса. 15-го апреля 1863 года, № 8, стр. 92.</ref> [[юлиан календары]] буйынса {{OldStyleDate|24|мая||11}}йҙа үткәреү билдәләнә; синодаль ҡарарҙа ошо көндө һайлау сәбәбе аңлатылмай. [[Мәскәү дәүләт университеты|Мәскәү университеты]] профессоры Иван Дмитриевич Беляев [[1862 йыл|1862 йылда]]да үҙенең тарих һәм рәсәй боронғолоғо мәскәү йәмғиәтенең ниндәйҙер «сиркәү төп нөсхәһе» тураһындағы мәҡәләһендә «11 май һаны» менән Кирилл һәм Мефодий иконаларын яҙыу буйынса күрһәтмәләр бирелеүе тураһында яҙған<ref>''Душеполезное чтеніе, ежемѣсячное изданіе общепонятныхъ сочиненій духовнаго содержанія''. М., 1862, август, стр. 359.</ref>.

Был тантаналарҙан һуң ике йыл үтеүгә М.  П.  Погодин мөхәррирлеге аҫтында сыҡҡан һәм Кирилл һәм Мефодий эшмәкәрлеге менән бәйле күп тәүсығанаҡтарҙы, шул иҫәптән боронғо беренсе славян уҡытыусыларына бағышланған ғибәҙәттәрҙе үҙ эсенә алған «Кирилло-Мефодиевский сборник» донъя күрә. Бында шулай уҡ кирилл-мефодий тантаналарының сәйәси аспекты һыҙыҡ өҫтөнә алынған мәҡәләләр урынлаштырылған<ref name="min">''Кравецкий А. Г., Плетнева А. А.'' [https://web.archive.org/web/20150623002757/http://www.bogoslov.ru/text/4562110.html Минейные службы нового и новейшего времени: история, поэтика, семантика]: Портал Богослов. Ru</ref>.

Беренсе болгар Экзархы Анфим I, Константинополь Патриархияһының тыйыуына ҡарамай, [[1872 йыл|1872 йылдың]] 11 майында Костантинополдең болгар сиркәүендә литургия барышында Болгар сиркәүен автокефаль сиркәү тип иғлан итеү тураһында актты тантаналы уҡый. Изге синодтың рәсми органы үҙенең 1885 йылғы Православие Көнсығышы буйынса күҙәтеүендә былай тип яҙа: «Бер нисә йыл буйы беҙҙең тыйнаҡ йылъяҙмабыҙ биттәренән ике уртаҡ динле халыҡтарыбыҙ  — грек-болгар схизмаһы исеме аҫтында билдәле грек һәм болгар халыҡтары араһында үкенесле бүленеш факты төшмәне<...…> Шундай ҡәбилә ынтылыштары менән мауығыуын былтыр грек православ сиркәүе (Төркиәлә һәм ирекле Эллада сиктәрендә), 6 апрелдә славян сиркәүҙәре тантаналы байрам иткән славянлыҡтың беренсе уҡытыусыларын изге Кирилл һәм Мефодийҙы хөрмәтләүҙең мең йыллығын билдәләүҙә ҡатнашмауы асыҡ күрһәтте<ref>В 1885 году отмечалось тысячелетие со дня преставления архиепископа Мефодия.</ref>. Ҡатнашмауҙарын байрамдың сәйәси характерға эйә булыуы менән аңлаттылар»<ref>«Церковный Вѣстникъ». [[1886]], № 2, стр. 19 (неподписанная статья [[Троицкий, Иван Егорович|Ивана Троицкого]]).</ref>. Рәсәйҙә, атап әйткәндә, 1885 йылдың 6 апрелендә Мефодийҙың вафатының мең йыллығы, атап әйткәндә, [[Санкт-Петербург|Петербургта]] [[Бөтә Рәсәй Императоры|Бөтә Рәсәй императоры]] ҡатнашлығында Исаакиевский соборында тантаналы ғибәҙәт менән билдәләнде<ref>«К. П. Победоносцев и его корреспонденты: Письма и записки» / С предисловием [[Покровский, Михаил Николаевич|Покровского М. Н.]], Т. 1, полутом 2-й, М.-Пг., 1923, стр. 499—500 (докладная записка [[Оберобер-прокурор|обер-прокурора]]а [[Победоносцев, Константин Петрович|К. П. Победносцева]] от 6 апреля 1885 года императору [[Александр III|Александру III]] с резолюцией последнего: «Я был очень рад, что нам удалось принять участие в общем празднике славян, и кажется, что действительно торжество удалось. <…>»).</ref>.

Изге Синодтың [[1885 йыл|1885 йылғы]] Указы менән 11 май иҫтәлеге төн буйы уяу булыу (бдение) менән оҙатылыусы урта байрамға индерелде. [[1901 йыл|1901 йылда]]да Синод дини ведомство ҡарамағында булған барлыҡ уҡыу йорттары эргәһендәге ғибәҙәтханаларҙа йыл һайын 11 май көнө алдынан, дәрестәрҙән азат ителеп, уҡыусыларҙың төн буйы уяу булыуын, икенсе көндө, доға уҡып, Мефодий һәм Кириллға литургия атҡарыуын билдәләй. Шулай куҡ 11 майҙа сиркәү мәктәптәрендә йыл һайын сығарылыш тантаналары була<ref>С. В. Булгаков. ''Настольная книга для священно-церковно-служителей''. Киев, 1913, стр. 182.</ref>.

Кирилл һәм Мефодий хөрмәтенә байрам —[[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәйҙә]] (1991 йылдан алып), [[Болгария|Болгарияла]]ла, [[Чехия|Чехияла]]ла, [[Словакия|Словакияла]]ла һәм [[Төньяҡ Македония|Төньяҡ Македонияла]]ла дәүләт байрамы. Рәсәйҙә, Болгарияла һәм Төньяҡ Македонияла байрам 24 майҙа билдәләнә; Рәсәйҙә һәм Болгарияла Славян мәҙәниәте һәм яҙмаһы көнө, Төньяҡ Македонияла  — Изге Кирилл һәм Мефодий көнө тип атала. Чехия һәм Словакияла байрам 5 июлдә билдәләнә.

Словак шағиры Ян Голлы ағалы-энелегә «Кирилло-Мефодиада» ([[1835 йыл|1835]]) тигән ҙур поэмаһын бағышлаған. Кирилл һәм Мефодий тарихнамәһе (тормош тасуирламаһы) Милорад Павичтың «"Хазар һүҙлеге»"нә инә.

Болгарияла Кирилл һәм Мефодий ордены бар. Шулай уҡ [[Болгария|Болгариялая]]лая, коммунистик осорҙа уҡ, дәүләт байрамы  — Славян мәҙәниәте һәм яҙмаһы көнө (Кирилл һәм Мефодийҙы сиркәүҙә хәтерләү көнө менән тап килә) билдәләнгән, һәм хәҙерге ваҡытта ла киң билдәләнә.

* «Кирилл и Мефодий  — Апостолы славян» (2013)

* Истрин В.  А.  История письма. М., 1965.

* ''Ф. и. Токмаков'' [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/16513-tokmakov-i-f-bibliograficheskiy-ukazatel-literatura-o-svv-kirille-i-mefodii-prosvetitelyah-slavyanskih-s-prilozheniem-perechnya-istoricheskih-materialov-hranyaschihsya-v-pravitelstvennyh-i-obschestvennyh-arhivah-i-bibliotekah-m-1885#page/1/mode/grid/zoom/1 библиографик күрһәткес. Свв әҙәбиәте тураһында. Кирилл һәм Мефодийҙың, славян мәғрифәтсеһе.]  — М., 1885.  — С. 28