Википедия

Литвалар: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
18 юл:
{{ITA}}: 4524<ref>{{cite web|url=http://www.tuttitalia.it/statistiche/cittadini-stranieri/lituania/|title=Popolazione residente in Italia proveniente dalla Lituania al 1° gennaio 2011.|accessdate = 2013-12-26|date=|year=2011|work=ISTAT}}</ref><br>
{{EST}}: 1882 (2016)<ref>{{cite web |url=http://pop-stat.mashke.org/estonia-ethnic2016.htm |title=Ethnic composition: 2016 estimation |accessdate=2018-08-06}}</ref>|язык=[[литовский язык|литовский]]|раса=[[европеоидная раса|европеоидный]]|религия=[[христианство]] [[католицизм]] (большинство), [[протестантизм]], [[православие]]|родственные=[[латыши]]|входит=[[балты]]|включает=[[жемайты]], [[прусские литовцы]]|происхождение=[[балты]]}}
'''Литвалар''' ({{lang-ru|Лито́вцы}}, {{Lang-lt|lietuviai}}, ед. {{Lang-lt|lietuvis}})  — балт [[Халыҡ|халҡы]], уларҙың ҙур өлөшө [[Литва]]ла йәшәй.
 
== Һаны һәм йәшәгән төбәктәре ==
Әлеге ваҡытта 3,2 миллион самаһы кеше үҙҙәрен литва милләтле тип һанай (шул иҫәптән литва телен белмәгән кешеләр ҙә). Уларҙың күбеһе [[Литва]]ла йәшәй. Республика Хөкүмәте ҡарамағындағы статистика буйынса департамент мәғлүмәттәре буйынса, литвалар Литва халҡының 84,6 % тәшкил иткән<ref name="2011.lt">[http://db1.stat.gov.lt/statbank/default.asp?w=1920 Statistics Lithuania] {{Wayback|url=http://db1.stat.gov.lt/statbank/default.asp?w=1920|date=20131014172519}} (Статистика Литвы): [http://db1.stat.gov.lt/statbank/default.asp?w=1920 Population and social statistics] {{Wayback|url=http://db1.stat.gov.lt/statbank/default.asp?w=1920|date=20131014172519}}{{ref-en}}</ref>
 
Литоваларҙың ҙур төркөмдәре [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]], [[Канада]], [[Бөйөк Британия|һәм Шотландия Англия]], [[Бразилия]], [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] дәүләттәрендә һәм элекке [[СССР]]-ҙың ҡайһы бер республикаларында йәшәй. Хәҙерге [[Литва]]нан ситтә бер аҙ автохтон литва халҡы боронғо этник ерҙәрендә көн итә. Тәү сиратта ул - — [[Белоруссия]]ның Төньяҡ-көнбайышы (Витебск өлкәһенең Браслав районында Опса ауылы янында, Гродно өлкәһе Островец районындағы Гервяты ауылы, Гродно өлкәһе Воронов районындағы Пеляс ауылы һәм башҡалар), [[Латвия]]ның көньяҡ-көнсығышы (барыһынан да алда [[Литва]]-[[Латвия]] сиге менән [[Даугава]] йылғаһы араһында) һәм [[Польша]]ның төньяҡ-көнсығышы (Пуньск ауылы, Подляс воеводалығында Сейны һәм Сувалки ҡалалары янында).
 
=== Рәсәйҙә ===
[[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәйҙә]] йәшәүселәр:
 
* 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса - — 45,6 мең литва. Күпселеге - — 13 937 кеше - — [[Калининград өлкәһе|Калининград өлкәһендә]] йәшәй.
* [[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу, 2010|2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса - — 31,4 мең литва, уларҙың 9769-ы - — [[Калининград өлкәһе]]ндә.
 
Барыһы ла тиерлек  — 99,6  %  — [[Урыҫурыҫ теле|урыҫ телен]]н белгән.
 
Литвалар йәшәгән төбәктәр ([[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу, 2010|2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса):
{{кол|2}}
* Калининград өлкәһе - — 9769
 
* Мәскәү - — 1775
 
* Санкт-Петербург - — 1294
 
* Красноярск крайы - — 1277
 
* Иркутск өлкәһе - — 1046
 
* Коми республикаһы - — 977
 
* Мәскәү өлкәһе - — 962
 
* Карелия - — 733
 
* Краснодар крайы - — 679
 
* Свердловск өлкәһе - — 540
 
* Ленинград өлкәһе - — 535
 
* Ростов өлкәһе - — 429
 
* Алтай крайы - — 382
 
* Ханты-Манси автономиялы округы - — 378
 
* Силәбе өлкәһе - — 358
 
* Мурманск өлкәһе - — 354
 
* Кемерово өлкәһе - — 346
 
* Омск өлкәһе - — 332
 
* Пермь крайы - — 330
 
* Приморье крайы - — 2
 
* Томск өлкәһе - — 329
 
* Смоленск өлкәһе - — 322
 
* Архангел өлкәһе - — 287
 
* Төмән өлкәһе - — 267
 
* Волгоград өлкәһе - — 252
 
* Ырымбур өлкәһе - — 239
 
* Татарстан - — 222
 
* Псков өлкәһе - — 221
 
* Вологда өлкәһе - — 218
 
* Саха Республикаһы - — 206
 
* Новгород өлкәһе - — 145
 
* Белгород өлкәһе - — 135
 
* Ямал-Ненец автономиялы округы - — 133
 
* Сахалин өлкәһе - — 114
 
* Магадан өлкәһе - — 105
 
* Еврей автономиялы өлкәһе - — 51
 
* Түбәнге Новгород өлкәһе - — 32
{{конец кол}}
 
== Этногенез ==
[[Файл:Baltic_Tribes_c_1200RU.svg|альт=|слева|мини|1200 йыл тирәһендә йәшәгән балт ҡәбиләләре картаһы]]
Беҙҙең эраның XI-XIIIXI—XIII быуаттарынан бирле ике балт этносы ("«литва"»<ref>[http://club-kaup.narod.ru/kaup_r_archussr_baltu_7.html Археология СССР. Литовские племена]</ref> һәм «[[:ru:Жемайты|жамойть]]») хәҙерге Урта Литва уйһыулығы һәм Балтик тауҙар теҙмәһе майҙандарын тотош тиерлек биләп йәшәгән. XIII-XVIXIII—XVI быуатта литва ҡәүеменә литванан тыш ''ятвягтарҙың'' бер өлөшө<ref>{{Книга|автор=|заглавие=Литовцы|ответственный=Председатель Науч.-ред совета Ю.С. Осипов. Отв. ред. С.Л. Кравец|издание=Большая Российская энциклопедия: в 30 т.|место=М.|издательство=Большая Российская энциклопедия|год=2010|том=17. Лас-Тунас — Ломонос|страницы=652—654|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref>, Жемайт ҡалҡыулығында йәшәгән Грунт ҡәберлектәре мәҙәниәтенең тотош ҡәбиләһе, ''сел, земгал'' һәм ''курш'' ҡәүемдәренең көньяҡ өлөштәре, шулай уҡ скальв, [[прустар]] һәм башҡа ҡайһы бер балт ҡәбиләләре ҡушылған.
 
2004 йылғы популяция генетиктарының генетик тикшеренеүҙәре (ике енескә лә әсәләренән күсә торған митохондриаль ДНК буйынса ла, шулай уҡ бары тик ир-ат яғы буйынса ғына нәҫелгә күсә торған Y-хромосома буйынса ла<ref name="Kasperaviciute2">{{Статья|автор=Kasperaviciute D., Kucinskas V. and Stoneking M.|заглавие=Y Chromosome and Mitochondrial DNA Variation in Lithuanians|издание=|тип=|год=2004|номер=|страницы=445|issn=|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1046/j.1529-8817.2003.00119.x/pdf}}</ref>) тарихи этнолингвистик территориаль төркөмдәр араһында генетик айырмалар булмауын күрһәтә, тикшеренеүселәр фекеренсә, был һуңғы мең йыллыҡта литва этносына берләшкән балт ҡәбиләләре араһында була алған айырмалар тулыһынса юҡҡа сыҡҡан тигәнде аңлата.
 
Шулай уҡ тикшеренеү авторҙары литвалар араһында һаҡланған диалект һәм этнографик айырмалар төбәк мәҙәни айырмаларын консервациялауға булышлыҡ иткән оҙайлы феодаль-крепостной осор һөҙөмтәһе булыуын билдәләй<ref name="Kasperaviciute" />.
 
Икенсе яҡтан, Европа популяциялары контексында литвалар айырым урын алып тора, ләкин авторҙарҙың тикшеренеүе әсәнән ике енескә лә нәҫел буйынса күсә торған митохондриаль ДНК-һын тикшеренеүҙәре литваларҙың славян популяцияларына ла (поляктар һәм урыҫтар), фин-уғыр (эстондар һәм финдар) менән дә генетик яҡын туғанлығын күрһәтә, шулай уҡ был популяцияларҙың артыҡ ҙур булмаған географик яҡынлығын да сағылдыра, авторҙарҙың Y-хромосома (ир-аттар ДНК-һы) буйынса тикшеренеүҙәре литваларҙың фин-уғыр төркөмдәренә (эстондар һәм финдар) яҡыныраҡ икәнен күрһәткән<ref name="Kasperaviciute">{{Мәҡәлә|автор=Kasperaviciute D., Kucinskas V. and Stoneking M.|заглавие=Y Chromosome and Mitochondrial DNA Variation in Lithuanians|издание=|тип=|год=2004|номер=|страницы=445|issn=|ссылка=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1046/j.1529-8817.2003.00119.x/pdf}}</ref>.
 
=== Этник төркөмдәр ===
Хәҙерге литвалар араһында ике төп этник төркөм - — аукштайттар (аукштайтийҙар) һәм жемайттар (жемайтийҙар, иҫкесә - — жмудь) бар, улар үҙ сиратында ваҡ этнографик төркөмдәргә бүленә. Аукштайттар араһынан көньяҡтыҡылар - — дзуки (дзукийҙар) һәм Неман аръяғында йәшәүсе сувалкиҙар (сувалкийҙар, судувтар) айырым урын алып тора.
 
Жемайттар араһында шулай уҡ Кесе Литва (Клайпеда крайы) һәм хәҙерге [[Калининград өлкәһе]]нең - — кесе литвалар (летувинниктар) тип аталған өлөшө айырым урын тота<ref>''Anita Rozentāle.''&nbsp; Vācu gars un «mazlietuviešu» sīkstums</ref>
 
== Мәҙәниәт ==
[[Файл:Traditional_Lithuanian_dancers3.jpg|слева|мини|210x210пкс|Литвалар]]
[[Европа|Европала]]ла [[Туфан]] тураһында риүәйәт осраған аҙ һандағы халыҡтарҙың береһе<ref>''[[Фрэзер, Джеймс Джордж|Фрэзер Дж. Дж.]]'' Фольклор в Ветхом Завете.  — М.: [[Политиздат]], 1989.  — ([[Библиотека атеистической литературы]])  — С. 157—158.  — ISBN 5-250-01011-3</ref>.
 
* ''Клумпакоис''  — литва халыҡ бейеүе.
* ''Сутартинес''  — күп тауыш менән башҡарылған литва йыры.
 
== Дин ==
XIV быуат аҙағына тиклем литваларҙың ата-бабалары күбеһенсә мәжүсиҙәр булып ҡалған, бер аҙ өлөшө православие динен тотҡан. Литва (Аукштайтия) 1387 йылда - — [[католицизм]] ҡабул иткән, ә Жемайтия иһә унан да һуң - — 1413 йылда сумдырылған (суҡындырыу йолаһы үткәрелгән). XVI-XVIIXVI—XVII быуаттарҙа Литва буйынса Реформация тулҡындары, һуңғараҡ контрреформация тулҡындары күҙәтелә, улар башлыса Литва аҡһөйәктәренә ҡағыла. Әлеге ваҡытта диндар литвалар күбеһенсә католицизм тота. Күпмелер протестант, православ һәм "«яңы мәжүсиҙәр"» ({{lang-ru|неоязычники}}) бар. Православ традициялар, башлыса, юғалған, шул уҡ ваҡытта грек сығышлы исемдәр (Никодим, Поликарп һәм башҡалар) XX быуат уртаһына тиклем үк популяр булған әле.
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[:ru:Аукштайты_Аукштайты (племена)|Аукштайты (племена)]]▼
 
* [[:ru:Литва_Литва (племя)|Литва (племя)]]▼
▲* [[:ru:Аукштайты_(племена)|Аукштайты (племена)]]
* [[:ru:Прусские_литовцыПрусские литовцы|Прусские литовцы]]▼
▲* [[:ru:Литва_(племя)|Литва (племя)]]
* [[:ru:Литовцы_в_ВеликобританииЛитовцы в Великобритании|Литовцы в Великобритании]]▼
▲* [[:ru:Прусские_литовцы|Прусские литовцы]]
▲* [[:ru:Литовцы_в_Великобритании|Литовцы в Великобритании]]
 
== Иҫкәрмәләр ==
Юл 146 ⟶ 145:
 
== Әҙәбиәт ==
* Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества "«Общественная Польза"», 3 декабря 1877, ст. 77▼
 
▲* Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества "Общественная Польза", 3 декабря 1877, ст. 77
* {{книга|автор=Муксинов Р. И.|заглавие=Политика властей Литвы в отношении своей зарубежной диаспоры|место=Вильнюс|издательство=Politika|год=2012|isbn=978-9986-478-31-7}}
* {{книга|автор=|том=|архив дата=2014-11-29|архив=https://web.archive.org/web/20141129041312/http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas|ref=Этноатлас Красноярского края|тираж=|isbn=978-5-98624-092-3|серия=|страниц=224|столбцы=|страницы=|год=2008|часть=Литовцы|издательство=Платина (PLATINA)|место=Красноярск|издание=2-е изд., перераб. и доп|ответственный=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. [[Рафиков, Рашит Гиззатович|Р. Г. Рафиков]] ; редкол.: [[Кривоногов, Виктор Павлович|В. П. Кривоногов]], Р. Д. Цокаев|викитека=|ссылка=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas|оригинал=|заглавие=Этноатлас Красноярского края|ссылка часть=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas/0/etno_id/106|deadlink=yes}} {{Wayback|url=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas|date=20141129041312}}
* [https://bigenc.ru/ethnology/text/2147719 Литовцы] // [[:ru:Большая_российская_энциклопедияБольшая российская энциклопедия|Большая российская энциклопедия]]: в 30 т. / Председатель Науч.-ред совета Ю. С.  Осипов. Отв. ред. С. Л.  Кравец.  — Москва : Большая Российская энциклопедия, 2010.  — Т. 17. Лас-Тунас  — Ломонос.  — С. 652—654.
 
[[Категория:Литва]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Литвалар» битенән алынған