Латыштар: өлгөләр араһындағы айырма

'''Латыштар''' ({{lang-ru|Латыши}}, {{Lang-lv|latvieši}}) — балт [[Халыҡ|халҡы]], Латвия халҡының 60,3% тирәһен тәшкил итә (2 894 1 263 кешенән 549 095 кеше) . Төп теле — [[Латыш теле|латышслатышса]]<nowiki/>а, һинд-европа ғаиләһе балт төркөмө. Диндар латыштар — башлыса протестант һәм [[Католицизм|католиктарҙан]] тора, шулай уҡ православ динлеләр бар<ref>[http://www.pravoslavie.lv/ Официальный сайт ЛПЦ МП]</ref>. 1994 йылда Латвияла тыуғандарҙың барыһы араһында латыштар (әсәләре буйынса) 62,5% тәшкил иткән, был уларҙың ил халҡы нисбәтенән 8% юғарыраҡ, әммә был тыуым үлем кимәленән кәмерәк<ref>{{Мәҡәлә|автор=|isbn=|archiveurl=|ref=|pmid=|arxiv=|bibcode=|doi=|issn=|страницы=|заглавие=Итоги переписи населения Латвии|номер=33—34|год=|издательство=|место=|тип=сайт|издание=[[Демоскоп Weekly]]|ссылка=http://www.demoscope.ru/weekly/033/evro01.php|оригинал=|archivedate=}}</ref>

Латыштар '''балт''' (''латгал, курши, земгал'' һәм ''сел'') һәм XIII-XVI быуаттарҙа урта быуат Ливонияһы булған осорҙа [[фин-уғыр]] (ливтар) халыҡтарының ҡан ҡатнашыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Яҙма латыш теле булғанлығына латыш теленә әйләндерелгән "Отче наш" тигән баҫма дәлил булып тора, ул Мюнстерҙың "Космография"һынан тәржемә ителгән булған (Cosmographia, 1544) , ләкин шулай уҡ 1525 йылда Германияла латыш телендә нәшер ителгән, һәмәммә һаҡланып ҡалмаған «Лютеран мессаһы» ла телгә алына<ref>{{Cite web|url=http://www.kultura.lv/ru/heritage/33/|title=Официальный портал культуры Латвии|accessdate=2011-02-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080924171150/http://www.kultura.lv/ru/heritage/33/|archivedate=2008-09-24|deadlink=yes}}</ref>.

"Латыш катехизисы" ("Lettisch Vademecum") 1631 йылда Георг Манцель тарафынан яҙылған, Латвия тарихы буйынса тәүге китаптарҙың береһебереһен - "Historia Lettica" ("Historia Lettica") 1649 йылда Пауло Эйнхорн баҫып сығарған. 1685-1694 йылдарҙа Э. Глюк латыш теленә [[Библия]]<nowiki/>ны тәржемә итәиткән<ref name="Блинкена216">{{Китап|автор=Блинкена А. Я.|заглавие=Языки Российской Федерации и соседних государств|часть=Латышский язык|место=М.|издательство=Наука|год=2001|том=2|страницы=216|isbn=5-02-011268-2}}</ref>.

Хәҙерге латыш халҡының "латыштар" тип атала башларлыҡ ойошҡанына тиклем [[урыҫтар]] уларҙы латгалдар тигән тар мәғәнәлә атап йөрөткән, ә киң мәғәнәлә уларға туғандаш барлыҡ балт халыҡтарын билдәләнгәнбилдәләгән<ref>[http://www.etnosy.ru/node/268 ''Эгле Валдис''. Латыши: язык и история.]</ref>.

Латыш диаспораһы Рәсәйҙә өс төп төркөмдән барлыҡҡа килә: XIX быуат уртаһынан башлап Латвиянан киткән "иҫке латыштар" ,; Сталин репрессиялары осоронда депортацияға дусар булған латыштар (ул саҡта репрессияларға 50 меңгә яҡын кеше дусар ителә тип раҫланыла; һәм совет осоронда үҙ теләге менән күсеп килеүселәр<ref>[http://magazines.russ.ru/oz/2002/3/2002_03_25.html#_ftnref7 Журнальный зал | Отечественные записки, 2002 N3 | Николай Митрохин — Этнонационалистическая мифология в советском партийно-государственном аппарате]</ref>);. Бөтә латыш үҙәктәре бер ойошмаға - Рәсәй Латыш съезына берләшкән. Мәскәүҙә латыш йәкшәмбе мәктәбе бар<ref>{{Cite web|url=http://www.am.gov.lv/ru/moscow/diaspora/|title=Латышская община в России|accessdate=2011-05-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110605190428/http://www.am.gov.lv/ru/moscow/diaspora/|archivedate=2011-06-05|deadlink=yes}}</ref>

Ун туғыҙынсы быуат аҙағы - XX быуат башында Белоруссия территорияһында тиҫтәләгән латыш биләмәләре булған; 1928 йылда БССР биләмәһендә 1 890 латыш крәҫтиән хужалығы булған<ref>[http://lb-science.wixsite.com/project/lb-col Латышские колонии на территории Беларуси во второй половине XIX — первой половине XX века]"Латыши и белорусы: вместе сквозь века"</ref>1924-1934 йылдарҙа Витебскиҙа халыҡ суды ҡарамағында латыш милли камераһы була<ref>[http://lb-science.wixsite.com/project/lib-new2 Национальные суды в истории белорусского судоустройства]Избранные труды / В. Н. Бибило. — Минск : Право и экономика, 2011. — 356 с. — (Серия «Научные труды белорусских ученых»).</ref>. 2009 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, Башҡортостанда 1549 латыш йәшәгән. Латыштарҙың өстән бер өлөшө тиерлек Витебск өлкәһендә (499 кеше) йәшәгән.

== МәҙәниәтМәҙәниәте ==

Латыш халыҡ мәҙәниәте башлыса крәҫтиән йәшәйешенәнйәшәйешенә торабәйле. Утар тибындағы бер йорт-ихатанан торған торамалар өҫтөнлөк итә. Традицион торлаҡ бинаһы - асыҡ усаҡлы бурама (ыҙма). Ҡатындар һәм ҡыҙҙар өсөн алъяпҡысһыҙ өйҙән сығыу оят тип һаналған, ул үҙенә башҡа биҙәк йәки үҙенә башҡа ысул менән үрелгән билбау менән нығытылған.