Латыш уҡсылары: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
"Латышские стрелки" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
13 юл:
* [[Наступление Северо-Западной армии осенью 1919 года|Бои c Юденичем под Петроградом]] (1919)
* Бои за [[Каховский плацдарм]] (август 1920)
* [[Перекопско-Чонгарская операция (1920)|Штурм Перекопа]]|снаряжение=|талисман=|марш=|цвета=|девиз=|покровитель=|размещение=|изображение=Badge of the Red Latvian Riflemen.1919.jpg|командная_структура=|размер=|роль=|включает_в_себя=|тип=|в составе=|подчинение=|страна={{RUS}}; [[Файл:Flag RSFSR 1918.svg|22px]] [[РСФСР]]|годы=1915 — ноябрь 1920|подпись=Нагрудный знак <br>'''красныхҠыҙыл латышскихлатыш стрелковуҡсылары''' күкрәккә таға торған билдә<br><br>|сайт=http://www.latviesustrelniekusaraksts.lv/Saraksts/}}'''Латыш уҡсылары''' Латы́шские стрелки́ ({{Lang-lv|Latviešu strēlnieki}}) —
 
[[1915 йыл]]<nowiki/>да [[Лифляндия]], [[Курляндия]] һәм [[Витебск]] губерналары халҡынан [[Беренсе донъя һуғышы]] ваҡытында рус армияһында ойошторолған бер нисә уҡсылар частарының шәхси составы.
 
1916 йылда уларҙан Латыш уҡсылар дивизияһы ойошторолған. Һигеҙ латыш уҡсылар полкында 40 мең кешегәсамаһы тиклемкеше хеҙмәт иткән<ref>{{Китап|автор=Коллектив авторов|заглавие=История России. XX век. Как Россия шла к ХХ веку. От начала царствования Николая II до конца Гражданской войны (1894–1922)|ссылка=https://books.google.ru/books?id=qf_uDAAAQBAJ&lpg=PT763&dq=латышские%20стрелки&hl=ru&pg=PT763#v=onepage&q=латышские%20стрелки&f=false|издательство=Litres|год=2017-09-05|страниц=1665|isbn=9785040199266}}</ref>. Команда теле — латышса. Уҡсылар араһында грамоталылыҡ 98 % була.
 
[[Октябрь революцияһы]]<nowiki/>нан һуң, [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы]] ваҡытында, латыш полктарының күбеһе большевиктарҙы хуплаған, һәм 1918 йылдың 13 апрелендә [[Ҡыҙыл армия]]<nowiki/>ла тәүге даими берләшмәләрҙең береһенә әйләнгән совет латыш уҡсылар дивизияһы ойошторола.
 
1918 йылдың көҙөндә дивизиядивизияла 24 меңгә яҡын кешенәнкеше торғанбула һәм РСФСР Ҡораллы көстәрендә иң ҙур милли формирование булып тора. Латыш уҡсылары большевиктар яғында бик яҡшы ойошҡан хәрби көс булараҡ файҙаланыла: уларҙың полктары [[Граждандар һуғышы]]<nowiki/>ның бөтә фронты буйлап киң ҡулланылған.
 
Латыш уҡсылары ҡаты дисциплинаһы менән айырылып тора, бер нисә ҡалала большевиктарға ҡаршы ихтилалдарҙы баҫтырыу өсөн ҡулланыла (Ярославль, Муром, Рыбинск, Калуга, Медынь<ref>{{Cite web|url=http://nwnewskondrovo.ru/?p=11770|title=95 лет крестьянскому восстанию в Медынском уезде {{!}} Дзержинская районная газета "Новое время"|publisher=nwnewskondrovo.ru|lang=en|accessdate=2017-10-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170905235316/http://nwnewskondrovo.ru/?p=11770|archivedate=2017-09-05}}</ref>, Һарытау, Новгородт һ. б.) <ref>С. П. Мельгунов. Красный террор в России. 1918—1923</ref>. Уҡсылар Финляндиялағы граждандар һуғышында лаҡатнашҡан <ref>{{Cite web|lang=|url=https://rus.lsm.lv/statja/kultura/istorija/.a273459/?utm_source=wiki&utm_medium=wiki&utm_campaign=article|title=Что и почему нужно знать о финляндской гражданской войне и ее герое Гольце|publisher=}}</ref>. Латыш уҡсыларының күбеһе [[Ҡыҙыл армия]]ла һәм совет власть органдарында ҙур етәксе вазифаларға өлгәшә. Атап әйткәндә, РСФСР-ҙың беренсе баш командующийы И. Вацетис, ә [[ГУЛАГ]]-тың беренсе начальнигы - элекке латыш уҡсыһы Ф. Эйхманс була.
 
Латыш уҡсыларының икенсе өлөшө 1918 йылдан аҡтар хәрәкәте яғында була (Троицк батальоны, Имант полкы).
 
Латыш уҡсылары ҡаты дисциплинаһы менән айырылып тора, бер нисә ҡалалағы большевиктарға ҡаршы ихтилалын баҫтырыу өсөн ҡулланыла (Ярославль, Муром, Рыбинск, Калуга, Медынь<ref>{{Cite web|url=http://nwnewskondrovo.ru/?p=11770|title=95 лет крестьянскому восстанию в Медынском уезде {{!}} Дзержинская районная газета "Новое время"|publisher=nwnewskondrovo.ru|lang=en|accessdate=2017-10-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170905235316/http://nwnewskondrovo.ru/?p=11770|archivedate=2017-09-05}}</ref>, Һарытау, Новгородт һ. б.) <ref>С. П. Мельгунов. Красный террор в России. 1918—1923</ref>. Уҡсылар Финляндиялағы граждандар һуғышында лаҡатнашҡан <ref>{{Cite web|lang=|url=https://rus.lsm.lv/statja/kultura/istorija/.a273459/?utm_source=wiki&utm_medium=wiki&utm_campaign=article|title=Что и почему нужно знать о финляндской гражданской войне и ее герое Гольце|publisher=}}</ref>. Латвия уҡсыларының күбеһе [[Ҡыҙыл армия]]<nowiki/>ла һәм совет власть органдарында ҙур етәксе вазифаларға өлгәшә ала. Атап әйткәндә, РСФСР-ҙың беренсе баш командующийы И. Вацетис, ә [[ГУЛАГ]]-тың беренсе начальнигы - элекке латыш уҡсыһы Ф. Эйхманс була.
 
 
 
 
Латыш уҡсыларының икенсе өлөшө 1918 йылдан аҡтар хәрәкәте яғында була (Троицк батальоны, Имант полкы ).
 
== Беренсе донъя һуғышы ==
Юл 36 ⟶ 31:
 
=== Башланғыс тарихы ===
Балтик буйы крайында [[Беренсе донъя һуғышы]] башланғас, мобилизация иғлан ителә. 1914 йылдың 27 июлендә үк Вольмар, Вена һәм Валкск өйәҙҙәрендә 1909-1913 йылғы резервистарынрезервистарҙы саҡырыу башлана, ә 30 июлдә дөйөм мобилизация иғлан ителә. Йәлеп ителгән латыштарҙы ХХ һәм III армия корпустарына, 68-се пехота дивизияһына, шулай уҡ Усть-Двина ҡәлғәһенә ебәргәндәр. Мобилизацияланған төркөмдәрҙең бер өлөшө Көньяҡ-Көнбайыш фронтҡа ебәрелгән. Шулай уҡ Көнсығыш Пруссияға һуғыштың тәүге көндәрендә 20-25 мең латышты ебәргәндәр тип фараз ителә{{Sfn|Andersons|1967|c=18,19}}.
 
[[1914 йыл]]<nowiki/>да Усть-Двина ҡәлғәһенең ирекле ҡораллы көстәре ойошторола, улар артабан ойошторолған латыш частарының нигеҙе булып хеҙмәт итә. [[1915 йыл]]<nowiki/>да Политехникум студенттары үҙҙәре араһынан разведка һәм элемтә отрядтарын ойоштороу тәҡдиме менән сығыш яһай.
 
 
 
 
7 майҙа немецтар Либаваны ала, фронт Виндава (Вента) йылғаһы буйында барлыҡҡа килә. Июлдә немец армиялары икенсе һөжүмде башлай - 14 июлдә улар Виндава йылғаһы аша сыға, 17 июлдә [[Добеле]]<nowiki/>ны ала, 18 июлдә [[Туккум]] һәм Виндава баш һала. Тиҙ барған немец һөжүме Курляндия халҡын [[Лифляндия]]<nowiki/>ға һәм [[Рига]]<nowiki/>ға, артабан [[Рәсәй]]<nowiki/>гә күпләп эвакуацияланырға мәжбүр итә.
 
 
 
 
Курляндия һәм Лифлянд губернаторҙары ҡаршылығына ҡарамаҫтан,{{Sfn|Andersons|1967|c=79}}Төньяҡ-көнбайыш фронтҡа етәкселек итеүсе генерал Алексеев1 августа ( иҫ.ст.19 июлдә) 322-се (848-3287) латыш уҡсылар батальондарын ойоштороу тураһында бойороҡҡа ҡул ҡуя.{{Sfn|Andersons|1967|c=81}} Бер үк ваҡытта [[Рәсәй империяһының Дәүләт думаһы|Рәсәй Дәүләт Думаһы]] депутаттары Я.Голдманис һәм Я. Залитистың Петроградта ватандаштарына: "Латыштар байрағы аҫтына тупланығыҙ!" тигән мөрәжәғәте баҫылып сыға. Улар үҙ ирке менән булдырылған латыш батальондарында хеҙмәт итергә саҡырған. 8 уҡсы батальон төҙөргә ҡарар ителә, уларҙың һәр береһе нигеҙенә Усть-Двина ҡәлғәһе батальондарынан уҡсыларҙы ҡушырға планлаштырыла. 12 августа Ригала ирекмәндәр яҙыла башлай, беренсе көндә 71 кеше ғариза бирә.
 
 
 
 
[[1914 йыл]]да Усть-Двина ҡәлғәһенең ирекле ҡораллы көстәре ойошторола, улар артабан ойошторолған латыш частарының нигеҙе булып хеҙмәт итә. [[1915 йыл]]да Политехникум студенттары үҙҙәре араһынан разведка һәм элемтә отрядтарын ойоштороу тәҡдиме менән сығыш яһай.
 
7 майҙа немецтар Либаваны ала, фронт Виндава (Вента) йылғаһы буйында барлыҡҡа килә. Июлдә немец армиялары икенсе һөжүмде башлай - 14 июлдә улар Виндава йылғаһы аша сыға, 17 июлдә [[Добеле]]ны ала, 18 июлдә [[Туккум]] һәм Виндава баш һала. Тиҙ барған немец һөжүме Курляндия халҡын [[Лифляндия]]ға һәм [[Рига]]ға, артабан [[Рәсәй]]гә күпләп эвакуацияланырға мәжбүр итә.
12 сентябрь немецтар Фридрихштадтты, ә 23 октябрҙә — Иллуксты баҫып ала. 3-сө Курзем һәм 2-се Рига латыш батальондары [[Көнбайыш Двина|Көнбайыш Двинаның]] һул ярында Икскюль янындағы участканы һаҡлап ҡала ала, һуңғараҡ уны ҙур юғалтыуҙар арҡаһында "Үлем утрауы" тип атағандар.
 
Курляндия һәм Лифляндия губернаторҙары ҡаршылығына ҡарамаҫтан,{{Sfn|Andersons|1967|c=79}} Төньяҡ-көнбайыш фронтҡа етәкселек итеүсе генерал Алексеев 1 августа ( иҫ.ст.19 июлдә) 322-се (848-3287) латыш уҡсылар батальондарын ойоштороу тураһында бойороҡҡа ҡул ҡуя.{{Sfn|Andersons|1967|c=81}} Бер үк ваҡытта Петроградта [[Рәсәй империяһының Дәүләт думаһы|Рәсәй Дәүләт Думаһы]] депутаттары Я.Голдманис һәм Я. Залитистың үҙ ватандаштарына: "Латыштар байрағы аҫтына тупланығыҙ!" тигән мөрәжәғәте баҫылып сыға. Улар үҙ ирке менән булдырылған латыш батальондарында хеҙмәт итергә саҡыра. 8 уҡсы батальон төҙөргә ҡарар ителә, уларҙың һәр береһе нигеҙенә Усть-Двина ҡәлғәһе батальондарынан уҡсыларҙы ҡушырға планлаштырыла. 12 августа Ригала ирекмәндәр яҙыла башлай, беренсе көндә 71 кеше ғариза бирә.
 
12 сентябрҙә немецтар Фридрихштадтты, ә 23 октябрҙә — Иллуксты баҫып ала. 3-сө Курзем һәм 2-се Рига латыш батальондары [[Көнбайыш Двина|Көнбайыш Двинаның]] һул ярында Икскюль янындағы участканы һаҡлап ҡала ала, һуңғараҡ уны ҙур юғалтыуҙар арҡаһында "Үлем утрауы" тип атағандар.
 
=== 1915 йылда ===
[[Рига|Риганы һаҡлар өсөн]] ҡыҫҡа ғына ваҡытта планлаштырлыған икәү урынына өс батальон төҙөлә. 23 октябрҙә 1-се Усть-Двина уҡсылар батальоны фронтҡа ебәрелә. 25 октябрҙә Мангаль эргәһендә, Тирель һаҙлығы янында, 29 октябрҙә ПлаканциемсПлаканциемсҡа яҡын Миса ярҙарында латыштар немец ғәскәрҙәрен артҡа, Курляндияға ҡыуып ебәрә алған. 28 октябрҙә Латыш йәмғиәте йортонда матәм митингыһы үтә, һәм Тирель һаҙлығы буйында һәләк булған өс һалдат яңы Туғандаштар зыяратында ерләнә.
 
26 октябрҙә, Кеккау районына 2-се Рига батальоны ебәрелгән, ул 31 октябрҙә немец һөжүмен туҡтатҡан. 5 ноябрҙә 3-сө Курзем батальоны алышҡа инә. Был һуғыштар тамамланғандан һуң бөтә латыштарға дөйөм мобилизация иғлан ителә, һөҙөмтәлә тағы ла 5 латыш уҡсылар батальоны, шулай уҡ бер запас батальон булдырыла.
 
Латыш уҡсыларының 1915 йылда эшмәкәрлегендә төп ҡаҙаныш булып Рига янында фронт линияһын тотороҡландырыу тора. Рига ҡулдарына төшкән хәлдә немецтар өсөн [[Рәсәй империяһы]]ның баш ҡалаһы - [[Петроград]] ҡалаһына юл асылыр ине.
28 октябрҙә Ригала үткән митинг Латышский йәмғиәте ҡайғылы, үтә һәм өс һалдат ерләнгән, һәләк булған Тирельский һаҙлыҡ, яңы зыярат Брат.
 
26 октябрҙә, Кеккау районына, шулай уҡ 2-се Рига батальоны ебәрелгән, ул 31 октябрҙә немец һөжүмен туҡтатҡан. 5 ноябрҙә 3-сө Курзем батальоны алышҡа инә. Был һуғыштар тамамланғандан һуң бөтә латыштарға дөйөм мобилизация иғлан ителә, һөҙөмтәлә тағы ла 5 латыш уҡсылар батальоны, шулай уҡ бер запас батальон булдырыла.
 
 
 
 
 
Латыш уҡсыларының 1915 йылда эшмәкәрлегендә төп ҡаҙаныш булып Рига янында фронт линияһын тотороҡландырыу тора. Рига ҡулға төшкән хәлдә немецтар өсөн [[Рәсәй империяһы]]<nowiki/>ның баш ҡалаһы - [[Петроград]] ҡалаһына юл асылыр ине.
 
 
=== 1916 йыл ===
Ригалағы әүҙем һуғыш хәрәкәте 1916 йылдың 21 мартында, латыш уҡсыларының 1-се һәм 2-се батальондары Рига - [[Бауска]] шоссеһы янында Германияның нығытылған позицияларын өҙгәс, Кеккау (Кекава) тирәһендә яңынан башлана, әммә рус армияһы көслөрәк һөжүмгә күсмәй. Кеккау эргәһендә алыш 16-22 июлдә башлана, Олай (Олайне) районында алышҡан 5-се Земгал һәм Үлем утрауында алышҡан 3-сө Курзем батальондарынан тыш, унда тәүге тапҡыр бөтә латыш батальондары ҡатнаша, .
 
 
 
 
 
[[1916 йыл]]<nowiki/>дың йәйендә фронттағы частарҙа 11,5 меңгә яҡын уҡсы булған. Башлыса - [[латыштар]] (10 278 кеше), шулай уҡ [[эстондар]] (402), [[урыҫтар]] (192), [[литвалар]] (174), [[поляктар]] (128), [[немецтар]] (25). Улар араһында башҡа частарҙан күскән (6 567) һәм мобилизацияланған (2 318) доброволец булған.
 
 
 
[[1916 йыл]]дың йәйендә фронттағы частарҙа 11,5 меңгә яҡын уҡсы булған. Башлыса - [[латыштар]] (10 278 кеше), шулай уҡ [[эстондар]] (402), [[урыҫтар]] (192), [[литвалар]] (174), [[поляктар]] (128), [[немецтар]] (25). Улар араһында башҡа частарҙан күскән (6 567) һәм мобилизацияланған (2 318) доброволец булған.
 
1916 йылдың 25 сентябрендә (яңы ст. 8 октябрҙә) немец ғәскәрҙәре Беренсе донъя һуғышы ваҡытында Латвиялағы Үлем утрауында ҙур майҙанда газ атакаһы үткәрә. 8 көн буйы немец атакаларын кире ҡағып торған 2-се Рига батальонынан 120 уҡсы газ менән ағыулана.
 
Һуғыштар тынған арала, 4 ноябрҙә латыш уҡсылар батальондары ике бригадаға берләштерелгән полктарға үҙгәртелә, Латыш уҡсылар дивизияһы ойошторола. Бригаданың беренсе командирҙары - генерал-майор ''А. Аузан (Аузанс)'' һәм ''А. Миссин (Мисиньш)''. 6 декабрҙә латыш полктары өсөн ялан госпиталдәре һәм дезинфекция пункттары ойошторола.
 
 
 
 
12-се армия составында, Себер уҡсылары менән бергә, уҡсылар Төньяҡ-Көнбайыш, һуңынан Төньяҡ фронттарҙың оборона йүнәлешен биләй. Мазтирелис һаҙлығы янында, Плаканиеши һәм Шлок янында яуҙарҙа ҡатнашалар. [[1916]] йылдың аҙағында - [[1917]] йылдың башында немец позицияһына һөжүм итергә уҡталып (''Митава операцияһы'') ҡарайҙар.6-сы Себер корпусы менән Бабит оператив төркөмөнә ҡушылған латыш уҡсылар дивизияһы ауыр алыштарҙа ҡатнаша. Айырыуса ҡыйыу рәүештә Пулемётная горка бейеклеген алғанда һәм оборонала батырлыҡ күрһәтәләр.
 
 
 
 
12-се армия составында, Себер уҡсылары менән бергә, латыш уҡсылары Төньяҡ-Көнбайыш, һуңынан Төньяҡ фронттарҙың оборона йүнәлешен биләй. Мазтирелис һаҙлығы янында, Плаканиеши һәм Шлок янында яуҙарҙа ҡатнашалар. [[1916]] йылдың аҙағында - [[1917]] йылдың башында немец позицияһына һөжүм итергә уҡталып ҡарайҙар (''Митава операцияһы''). 6-сы Себер корпусы менән Бабит оператив төркөмөнә ҡушылған латыш уҡсылар дивизияһы ауыр алыштарҙа ҡатнаша. Айырыуса ҡыйыу рәүештә Пулемётная горка бейеклеген алғанда һәм оборонала батырлыҡ күрһәтәләр.
 
<ref>{{Цитата башы}}…Рота Карла Зитара вместе с другими ротами заняла исходные позиции. Отсюда должно было начаться наступление. Внизу, невидимые в белых халатах, саперы резали проволочные заграждения. Неслышно, привычными руками прокладывали они путь через оборонительную линию противника под самым носом немецких сторожевых постов. А немного подальше, в своих блокгаузах и блиндажах спали успокоенные близостью рождественских праздников и тишиной на караульных постах дивизии Вильгельма II: они и не подозревали, что у самых стен их укреплений уже стоят войска противника и ждут лишь знака, чтобы броситься на неприятеля и прогнать его со своей земли, из лесов и с полей Курземе…
 
Лязгнула неосторожно задетая проволока. Немецкий караульный настораживается, и воздух рассекает одинокий выстрел. Стрелки, режущие проволоку, замирают на снегу, ожидая, пока успокоится встревоженный постовой. Затем они опять принимаются за работу, разрезая ряд за рядом, делая ход за ходом. Под прикрытием метели стоят немые ряды полков.
Юл 105 ⟶ 66:
 
Вспыхивают огоньки внизу, беспокойно переминаются окоченевшие роты, нетерпеливо ожидая боевого сигнала. Все на своих местах: унтер-офицеры — возле своих отделений и взводов, офицеры — возле рот. И все напряженно всматриваются в темноту. Вот взлетают в воздух две красные ракеты, слышится отданная вполголоса команда, и серые полки приходят в движение. Темная волна катится вперед, разветвляется по ходам и растекается уже по ту сторону заграждений, как полая вода, налево и направо. Словно прорвавшая плотину река, вливаются они на поле боя, бурной струей несутся через овраги и равнину, по инерции толчками выплескиваются на высокий земляной вал и, все разрушая и затопляя на своем пути, перекатываются через бруствер и прыгают с трехметровой высоты на голову растерявшемуся противнику. Одновременно с латышами в наступление устремляются сибирские стрелки. Безмолвие кончилось.{{Цитата аҙағы}}
<blockquote class="ts-Начало_цитаты-quote"></ref>
 
<div class="ts-Конец_цитаты-source">— <cite>Вилис Лацис, [http://www.e-reading.org.ua/bookreader.php/1007779/Lacis_-_Semya_Zitarov._Tom_1.html «Семья Зитаров».] Рига, 1975 г.</cite></div></blockquote>Латыш уҡысыларының иң атаҡлы алыштары 1916 йылдың 23 - 29 декабрендә булған (я.с.1917 йылдың 5 - 11 ғинуарында). Был алыш хәрби тарихҡа "Раштыуа һуғыштары" исеме менән индерелгән. Ф.Бриедис планы буйынса фекер алышҡандан һуң көстө ике төркөмгә бүлергә ҡарар итәләр.
 
Һөжүм иткәндә көтөлгән артиллерия әҙерлеге тәьмин ителмәй, һалдаттарға немец уты аҫтында сәнскеле тимерсыбыҡтар аша үтергә тура килә. Уҡсылар бер нисә километр алыҫлыҡҡа немец территорияһына үтеп инһә лә, армия етәкселеге уңышты файҙалана алмай һәм киң майҙанда һөжүм башламай. 1917 йылдың 22 — 31 ғинуарынан (я. с.) барған «ғинуара һуғышы» барышында немецтар «раштыуа һуғышы»нда юғалтҡан биләмәләрен кире ҡайтарырға тырыша.
<div class="ts-Конец_цитаты-source">— <cite>Вилис Лацис, [http://www.e-reading.org.ua/bookreader.php/1007779/Lacis_-_Semya_Zitarov._Tom_1.html «Семья Зитаров».] Рига, 1975 г.</cite></div></blockquote>Латыш уҡысыларының иң атаҡлы алыштары 1916 йылдың 23 - 29 декабрендә булған (я.с.1917 йылдың 5 - 11 ғинуарында). Был алыш хәрби тарихҡа "Раштыуа һуғыштары" исеме аҫтында индерелгән. Ф.Бриедис планы буйынса фекер алышҡандан һуң көстө ике төркөмгә бүлергә ҡарар итәләр.
 
Был алыштарҙа латыш уҡсылары ғәҙәттән тыш ҡаһарманлыҡ күрһәтә, ғәйәт ҙур юғалтыуҙар кисерә. Рус армияһы был алыш барышында 26 мең кеше юғалта, шуның 9 меңе - латыш уҡсылары. Һалдаттар армия етәкселегенә ышанмай башлай, латыш частары араһында командованиеның хыянаты тураһында имеш-мимештәр тарала.
 
 
Һөжүм иткәндә көтөлгән артиллерия әҙерлеге тәьмин ителмәй, һалдаттарға немец уты аҫтында сәнскеле тимерсыбыҡтар аша үтергә тура килә. Уҡсылар бер нисә километр алыҫлыҡҡа немец территорияһына үтеп инһә лә, армия етәкселеге уңышты файҙалана алмай һәм киң майҙанда һужүм башламай. 1917 йылдың 22 — 31 ғинуарынан (я. с.) барған «ғинуар һуғыш» барышында немецтар «раштыуа һуғышы»нда юғалтҡан биләмәләрен кире ҡайтарырға тырыша уны .
 
Был алыштарҙа латыш уҡсылары ғәҙәттән тыш ҡаһарманлыҡ күрһәтә, ғәйәт ҙур юғалтыуҙар кисерә. Рус армияһы был алыш барышында 26 мең кеше юғалта, шуның 9 меңе - латыш уҡсылары. Һалдаттар армия етәкселегенә ышанмай башлаған, латыш частары араһында командованиеның хыянаты тураһында имеш-мимештәр таралған.
 
1917 йылдың 7 февралендә генерал Алексеев хәрби министрҙан фронттың Рига участкаһында ваҡиғаларҙы тикшереү өсөн комиссия ебәреүҙе талап итә, ләкин тикшереү [[Февраль революцияһы]] арҡаһында килеп сыҡмай.
 
 
{|
Юл 127 ⟶ 84:
* Дивизияға берләштерелгән бригадаларға латыш уҡсылар полкы өҫтәлә. Уның төп тәғәйенләнеше яңы хеҙмәткә алыныусыларҙы йәлеп итеү һәм уҡытыу, дивизия частарында юғалтыуҙары арҡаһында бушаған урындарҙы тулыландырыу була.
 
Һәр латыш уҡсылар полкының штатын 2497 кеше тәшкил итә (шуларҙың 1854-е - түбәнге чин строевойҙары). Был мәлдә [[Вольмар]]<nowiki/>ҙа урынлашҡан запас полкта шәхси составтың һаны 10-дан 15 мең кешегә тиклем тәшкил иткән.
 
 
 
Латыш дивизияһында шәхси состав рус армияһының стандарт пехота дивизияһының һан штатынан артығыраҡ була. Ставка Митава районында һөжүмгә әҙерләнә, һәм бик күп юғалтыуҙар күҙалланыла.
 
Һәммә уҡсылар ҡулында АҠШ-та рус патронына яраҡлаштырып эшләнгән, 1895 йылғы өлгө буйынса Америка Винчестер системаһы 7,62-мм винтовкалары була, 1916 йылдың сентябрендә уларҙы Арисака япон винтовкалары алмаштыра.
 
Призывниктар бик күп алына, һәм уларға ғәҙәти Мосин винтовкаһы етмәй башлай. Икенсе һәм өсөнсө эшелон ғәскәр тулыһынса тиерлек АҠШ һәм Япониянан һатып алып ҡораллана.
 
Һәммә уҡсылар ҡулында АҠШ-та рус патронына яраҡлаштырып эшләнгән,1895 йылғы өлгө буйынса Америка Винчестер системаһы 7,62-мм винтовкалары була, 1916 йылдың сентябрендә уларҙы Арисака япон винтовкалары алмаштыра.
 
 
Призывниктар бик күп алына, һәм уларға ғәҙәти Мосин винтовка етмәй башлай. Икенсе һәм өсөнсө эшелон ғәскәр тулыһынса тиерлек АҠШ һәм Япониянан һатып алып ҡораллана.
 
== Ике революция араһында ==
Февраль революцияһы еңгәндән һуң, 1917 йылдың 24-26 мартында l уҡсылар конгресы үткән, улар Ваҡытлы хөкүмәттән Латвия өсөн автономия һораған һәм ыңғай яуап ала алмаған .
 
Уҡсыларҙың ll конгресы 1917 йылдың 25 - 30 майында Ваҡытлы хөкүмәткә ышанмау белдерә. Батальондарҙа һәм роталарҙа большевиктар агитацияһы уңышҡа өлгәшә. Берләшкән Совет ойошторолғандан һуң латыш уҡсылар полктарының (Исколастрел) абруйы һалдаттар араһында нығыраҡ күтәрелә башлай.
 
[[1917 йыл]]дың майына латыш уҡсылары 12-се армия большевистик көстәренең нигеҙенә әүерелә. Июлдә, берләшеп, рус һәм латыш полктарының комитеттары меньшевистик Искосолға ҡаршы сығыш яһай. Латвияның Эшселәр, уҡсылар һәм ерһеҙ депутаттар Советы башҡарма комитеты (Исколат) төҙөлөү ваҡытына уның күпселеген латыш большевиктары тәшкил иткән.
 
18 июлдә [[Л. Г. Корнилов]] [[Керенский Александр Фёдорович|А.Ф. Керенский]] тарафынан Юғары баш командующий итеп тәғәйенләнә, ул ошо вазифала эшләгән А. Брусиловты алмаштыра. Алмаштырыуҙың маҡсаты - армияның тарҡалыуын туҡтатыу һәм ғәскәрҙәр өҫтөнән контролде юғалтмаҫҡа ынтылыу, армияла большевиктар Советтарының йоғонтоһон кәметергә маташыу була.
 
Генерал Корниловтың талабы буйынса армияла дисциплинаны тергеҙеү өсөн Ваҡытлы Хөкүмәт [[үлем язаһы]]н индерә. Ҡаты ысулдар менән, айырым осраҡтарҙа дезертиҙарҙы атып, генерал Корнилов рус армияһын хәрби һәләтлелеккә ҡайтара һәм фронтты тергеҙә.
 
Уҡсыларҙың lll конгресы 1917 йылдың 29-30 июлендә үтә. Әммә 1917 йылдың 20 авгусында (я.с. 2 сентябрҙә), яңы юғары баш командующий Л. Г. Корниловтың барлыҡ тырышлығына ҡарамаҫтан, Төньяҡ фронт ғәскәрҙәре Германияға Риганы бирә. А. И. Деникин был хаҡта үҙенең хәтирәләрендә яҙа<ref name="Denikin">''Деникин А. И.'' [http://militera.lib.ru/memo/russian/denikin_ai2/1_35.html ОЧЕРКИ РУССКОЙ СМУТЫ.] — М.: Наука, 1991.- Т. 1 — ISBN 5-02-008582-0, стр.462</ref><ref><blockquote>
 
Уҡсыларҙың ll конгресы 1917 йылдың 25 - 30 майында Ваҡытлы хөкүмәткә ышанмауығыҙҙы белдерә. Батальондарҙа һәм роталарҙа большевиктар агитацияһы уңышҡа өлгәшә. Берләшкән Совет ойошторолғандан һуң латыш уҡсылар полктарының (Исколастрел) абруйы һалдаттар араһында нығыраҡ күтәрелә башлай.
 
[[1917 йыл]]<nowiki/>дың майына латыш уҡсылары 12-се армия большевистик көстәренең нигеҙенә әүерелә. Июлдә, берләшеп, рус һәм латыш полктарының комитеттары меньшевистик Искосолға ҡаршы сығыш яһай. Латвияның Эшселәр, уҡсылар һәм ерһеҙ депутаттар Советы башҡарма комитеты (Исколат) төҙөлөү ваҡытына уның күпселеген латыш большевиктары тәшкил иткән.
 
 
 
 
 
 
18 июлдә [[Л. Г. Корнилов]] [[Керенский Александр Фёдорович|А.Ф.]] [[Керенский Александр Фёдорович|Керенский]] тарафынан Юғары баш командующий итеп тәғәйенләнә, ул ошо вазифала эшләгән А. Брусиловты алмаштыра. Алмаштырыуҙың маҡсаты - армияның тарҡалыуын туҡтатыу һәм ғәскәрҙәр өҫтөнән контролде юғалтмаҫҡа ынтылыу, армияла большевиктар Советтарының йоғонтоһон кәметергә маташыу була.
 
 
 
Генерал Корниловтың талабы буйынса армияла дисциплинаны тергеҙеү өсөн Ваҡытлы Хөкүмәт [[үлем язаһы]]<nowiki/>н индерә. Ҡаты ысулдар менән, айырым осраҡтарҙа дезертиҙарҙы атып, генерал Корнилов рус армияһын хәрби һәләтлелеккә ҡайтара һәм фронтты тергеҙә.
 
 
 
Уҡсыларҙың lll конгресы 1917 йылдың 29-30 июлендә үтә. Әммә1917 йылдың 20 авгусында (я.с. 2 сентябрҙә) , яңы юғары баш командующий Л Г. Корниловтың барлыҡ тырышлығына ҡарамаҫтан , Төньяҡ фронт ғәскәрҙәре Германияға Риганы бирә . А. И. Деникин был хаҡта үҙенең хәтирәләрендә яҙа<ref name="Denikin">''Деникин А. И.'' [http://militera.lib.ru/memo/russian/denikin_ai2/1_35.html ОЧЕРКИ РУССКОЙ СМУТЫ.] — М.: Наука, 1991.- Т. 1 — ISBN 5-02-008582-0, стр.462</ref><blockquote>
Войска Северного фронта и особенно 12-й армии были наиболее развалившиеся из всех, и по логике вещей, не могли оказать врагу должного сопротивления… …В действительности, развращенный Северный фронт потерял всякую силу сопротивления. Войска его откатывались до того предела, до которого велось преследование передовыми немецкими частями, и затем подались несколько вперед только потому, что обнаружилась потеря соприкосновения с главными силами [[:ru:Гутьер,_Оскар_фон|Гутьера]], в намерения которого не входило продвижение далее определённой линии.
</blockquote></ref>Сентябрҙә уҡсылар делегацияһы йәш Рәсәй Республикаһынан Латвия өсөн автономия һорай н<ref>[https://www.prlib.ru/history/619540 ПРОВОЗГЛАШЕНА РОССИЙСКАЯ РЕСПУБЛИКА]</ref>.
[[Файл:Svobodniy_strelok_gazeta.jpg|слева|мини|300x300пкс|ЛатышскийЛатыш гәзите «ИреклеСвободный атырстрелок». 1917 й.]]
1917 йылдың 20 октябрендә латыш уҡсылар полктарының сәйәси комиссары (һуңғараҡ - Латыш корпусы) итеп С. М. Нахимсон һайлана.
 
Большевиктар партияһының Үҙәк Комитеты күрһәтмәһе буйынса, латыш уҡсылары, стратегик мөһим тимер юл узелдарын һәм станцияларын ҡамап, [[Октябрь революцияһы]] ваҡытында Ваҡытлы хөкүмәт яҡлы ғәскәрҙәрҙен йөрөтөргә мөмкинлек бирмәй.
 
 
Большевиктар партияһының Үҙәк Комитет күрһәтмәһе буйынса, латыш уҡсылары, стратегик мөһим тимер юл узелдарын һәм станцияларын ҡамап, [[Октябрь революцияһы]] ваҡытында Ваҡытла хөкүмәт яҡлы ғәскәрҙәрҙе йөрөтөргә мөмкинлек бирмәй.
 
 
== Ҡыҙыл латыш уҡсылары ==
1917 йылдың 26 октябрендә 12-се армияның хәрби-революция комитеты йәшерен эшләүен туҡтата һәм фронт буйы һыҙатында власты үҙ ҡулына ала. Ул армияға мөрәжәғәт итеп, Петроград ихтилалы тураһында хәбәр итә һәм революцион пролетариатҡа ярҙам итергә саҡыра. 1-се Усть-Двина менән 3-сө Курзем полктары фронтта позицияларын ҡалдырып, Венден ҡалаһына килә, тимер юл станцияһын биләй, 6-сы Тукум һәм 7-се Бауска полктары Вольмарҙы ала<ref>М. И. Казаков «Любые фланги» Лиесма, Рига 1977 г., стр.50-53</ref>
 
22 ноябрҙә үк 6-сы Тукум полкы (2,5 мең кеше) тулы составта совет власын яҡлау өсөн Петроградҡа совет власын яҡларға килә. Бер аҙнанан һуң уның артынса латыш уҡсыларының йыйылма ротаһы килә, уға ҡыҙыл гвардия отряды менән бергә [[РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советы|Совнаркомды]] һәм Смольныйҙы һаҡлау ҡушылған. Һәр латыш полкынан 40 ышаныслы уҡсы һәм бер офицер һайлап алына. Полктар комитеттарының һәм большевиктарҙың тәҡдимдәре буйынса һайлап алынған дәғүәселәрҙе дөйөм йыйылышта раҫлайҙар. Йыйылма рота 9 декабрҙә Петроград ҡалаһына килә. Бынан һуң Смольныйҙа 328 латыш уҡсыһы тамаша залында йыйыла, улар менән В.И. Ленин һөйләшә. Ротаны бинаның өсөнсө ҡатында урынлаштыралар<ref>{{Cite web|url=https://rus.lsm.lv/statja/kultura/istorija/.a260131/|title=Что и почему нужно знать о том, как латыши заняли Петроград|author=Янис Шилиньш|website=Rus.lsm.lv|date=2017-12-08|publisher=}}</ref>
 
Был ваҡытта инде уҡсылар тулыһынса большевиктар йоғонтоһона эләгә, 25 ноябрҙә үткәрелгән [[Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы|Ойоштороу йыйылышы]]н һайлауҙа латыш уҡсылары полктарында улар 96,5% тауыш ала{{Sfn|Andersons|1967|c=251}}.
 
Икенсе яҡтан, латыштар Төньяҡ фронт исемлеге өсөн генә тауыш бирә ала, ә унда [[Ленин Владимир Ильич|Ленин]], латыш большевиктары Пётр Стучка, Ивар Смилга, Карлис Петерсонс һәм башҡалар була. Асылда, уҡсыларға башҡа һайлар кеше лә булмай https://rus.lsm.lv/statja/kultura/istorija/chto-i-pochemu-nuzhno-znat-v-viborah-1917-goda-ili-bolsheviki-protiv-latishskih-krestjan.a258703/ ''Янис Шилиньш.''&nbsp;Что и почему нужно знать в выборах 1917 года, или Большевики против «латышских крестьян».&nbsp;''Rus.lsm.lv''&nbsp;(25&nbsp;ноября 2017).
 
Үҙ ваҡытында Совет пропагандаһы латыш уҡсыларның Совет власына тоғролоғон билдәләүгә бик күп көс һала. Улар араһында ысынлап та инанған большевиктар ҙа була. Әммә улар һәр ваҡыт әҙселектә булған - 1917 йылдың аҙағында 5%-тан артмаған<ref>{{Cite web|url=https://rus.lsm.lv/statja/kultura/istorija/.a256830/|title=Что и почему нужно знать о том, как большевики взяли власть в Видземе и Латгалии|author=Янис Шилиньш, историк|website=Rus.lsm.lv|date=2017-11-09|publisher=}}</ref>.
22 ноябрҙә үк 6-сы Тукум полкы (2,5 мең кеше) тулы составта совет власын яҡлау өсөн Петроградҡа совет власын яҡларға килә . Бер аҙнанан һуң уның артынса латыш уҡсыларының йыйылма ротаһы килә, уға ҡыҙыл гвардия отряды менән бергә [[РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советы|Совнарком]] һәм Смольныйҙы һаҡлау ҡушылған. Һәр латыш полкынан 40 ышаныслы уҡсы һәм бер офицер һайлап алына. Полктар комитеттарының һәм большевиктарҙың тәҡдимдәре буйынса һайлап алынған дәғүәселәрҙе дөйөм йыйылышта раҫлайҙар. Йыйылма рота 9 декабрҙә Петроград ҡалаһына килә. Бынан һуң Смольныйҙа 328 латыш уҡсыһы тамаша залында йыйыла, улар менән В.И. Ленин һөйләшә. Ротаны бинаның өсөнсө ҡатында урынлаштыралар<ref>{{Cite web|url=https://rus.lsm.lv/statja/kultura/istorija/.a260131/|title=Что и почему нужно знать о том, как латыши заняли Петроград|author=Янис Шилиньш|website=Rus.lsm.lv|date=2017-12-08|publisher=}}</ref>
 
Латыш уҡсылары большевистик етәкселәрҙең, шул иҫәптән В.И. Ульянов (Ленин) һәм В.М. Свердловтың Петроградтан Мәскәүгә 1918 йылдың 10-11 мартында (4001-се поезд) сәфәренең хәүефһеҙлеген тәьмин итә, Малая Вишера станцияһында Балтика матростары менән саҡ атыш сыҡмай ҡала<ref>[http://www.demushkin.com/revisio/3.php М. Зарубежный «Евреи в Кремле»]</ref>.
 
 
Был ваҡытта инде уҡсылар тулыһынса большевиктар йоғонтоһона эләгә, 25 ноябрҙә үткәрелгән [[Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы|Ойоштороу йыйылышы]]<nowiki/>н һайлауҙа латыш уҡсылары полктарында улар 96,5% тауыш ала{{Sfn|Andersons|1967|c=251}}.
 
Икенсе яҡтан, латыштар Төньяҡ фронт исемлеге өсөн генә тауыш бирә ала, ә унда [[Ленин Владимир Ильич|Ленин,]] латыш большевиктары Пётр Стучка, Ивар Смилга, Карлис Петерсонс һәм башҡалар була. Асылда, уҡсыларға башҡа һайлар кеше лә булмай https://rus.lsm.lv/statja/kultura/istorija/chto-i-pochemu-nuzhno-znat-v-viborah-1917-goda-ili-bolsheviki-protiv-latishskih-krestjan.a258703/ ''Янис Шилиньш.''&nbsp;Что и почему нужно знать в выборах 1917 года, или Большевики против «латышских крестьян».&nbsp;''Rus.lsm.lv''&nbsp;(25&nbsp;ноября 2017).
 
Үҙ ваҡытында Совет пропагандаһы латыш уҡсыларның Совет власына тоғролоғон билдәләүгә бик күп көс һалды. Улар араһында ысынлап та инанған большевиктар ҙа була. Әммә улар һәр ваҡыт әҙселектә булған - 1917 йылдың аҙағында 5%-тан артмаған<ref>{{Cite web|url=https://rus.lsm.lv/statja/kultura/istorija/.a256830/|title=Что и почему нужно знать о том, как большевики взяли власть в Видземе и Латгалии|author=Янис Шилиньш, историк|website=Rus.lsm.lv|date=2017-11-09|publisher=}}</ref>.
 
 
 
Латыш уҡсылары большевистик етәкселәрҙең, шул иҫәптән В.И. Ульянов (Ленин) һәм В.М. Свердловтың Петроградтан Мәскәүгә 1918 йылдың 10-11 мартында (4001-се поезд) сәфәренең хәүефһеҙлеген тәьмин итә, Малая Вишера станцияһында балтика матростары менән саҡ атыш сыҡмай ҡала<ref>[http://www.demushkin.com/revisio/3.php М. Зарубежный «Евреи в Кремле»]</ref>.
 
1918 йылдың 13 апрелендә латыш уҡсылары яҡшы ҡоралланған Латыш Совет уҡсылар дивизияһына (дивизия начальнигы - И. Вацетис) тупланған.
 
Большевиктарға хеҙмәт итеүҙән баш тартҡан офицерҙар урынына дивизия русурыҫ частарынан алынған латыш командирҙары менән тулыландырылған. Был дивизияла большевиктар һаны бер ҡасан да 10%-тан артмаған, һәм хатта был 10% та һирәк осраҡта партия диктатына ҡарыулашмай ғына буйһонған''Янис Шилиньш.''&nbsp;Что и почему нужно знать о создании «красной» дивизии латышских стрелков.&nbsp;''Rus.lsm.lv''&nbsp;(13 апреля 2018 года).
 
 
9-сы Латыш дивизияһының уҡсылар полкы [[Мәскәү Кремле|Кремль]] комендант хеҙмәтендә төп урында була <ref>[http://gatchina3000.ru/literatura/white-guard-and-gatchina/latvian-red-shutters-on-fronts-of-civil-war-1918-1920.htm Латышские красные стрелки на фронтах Гражданской войны 1918—1920 гг.]</ref>. Уҡсылар эшмәкәрлеге ҡарауыл хеҙмәте менән сикләнмәгән, Кремлдең коменданты П.Д. Мальков күрһәтмәһе буйынса латыш частары ЧК уҙғарған берлектәге язалау операциялары ваҡытында ла, шулай уҡ Мәскәү Сухарев баҙарында алыпһатарҙарға ҡаршы облаваларҙа ла файҙаланыла<ref>П. Д. Мальков «Записки коменданта Московского Кремля» Из-во Молодая Гвардия 1962 г. стр. 60, 129—133</ref>
 
1918 йылдың сентябрендә 9-сы Латыш уҡсылар полкы тулы составында фронтҡа ебәрелә<ref>[http://tours.kremlin.ru/articles/atributes07.shtml Президентский полк]{{Недоступная ссылка|date=Октябрь 2018|bot=InternetArchiveBot}} {{недоступная ссылка|число=25|месяц=05|год=2013|url=http://tours.kremlin.ru/articles/atributes07.shtml|id=20100523}}</ref>.
Юл 221 ⟶ 148:
 
=== Довбор-Мусницкийға һәм Калединға ҡаршы хәрәкәт ===
1918 йылдың ғинуары. Могилев губернаһы Рогачёв ҡалаһы эргәһендә Юзеф Довбор-Мусницкий корпусының контрреволюцион фетнәһе сыға. Уны баҫтырыуҙа 1-се Усть-Двина һәм 4-се Видзем уҡсылар полктарының подразделениелары һәм Балтика флоты матростарының йыйылма отряды ҡатнаша. Дөйөм етәкселекте И. И. Вацетис алып барғанбара.
 
Ошо уҡ ваҡытта Рәсәйҙең көньяғына командировкаланған 3-сө Курзем полкы генерал Калединдың казак частарына ҡаршы һуғыша һәм [[1918 йыл|1918 йылдың]] [[22 февраль|22 февралендә]] [[Дондағы Ростов]] ҡалаһына инә.
 
Латвияла ҡалған уҡсылар Брест-Литва солохо төҙөлгәндән һуң Рәсәйгә күсә һәм 1918 йылдың 13 апрелендә Латыш совет уҡсылар дивизияһына - [[Ҡыҙыл армия]]ның тәүге даими берләшмәһенә ҡушыла.
 
 
Ошо уҡ ваҡытта Рәсәйҙең көньяғына командировкаланған 3-сө Курзем полкы генерал Калединдың казак частарына ҡаршы һуғышҡан һәм [[1918 йыл|1918 йылдың]] [[22 февраль|22 февралендә]] [[Дондағы Ростов]] ҡалаһына ингән.
 
 
 
Латвияла ҡалған уҡсылар Брест-Литва солохо төҙөлгәндән һуң Рәсәйгә күсә һәм 1918 йылдың 13 апрелендә Латыш совет уҡсылар дивизияһына - [[Ҡыҙыл армия]]<nowiki/>ның тәүге даими берләшмәһенә ҡушыла.
 
 
Төрлө яҡҡа эвакуацияланған латыштарҙан [[Архангельск]], [[Пенза]], [[Һарытау|Саратов]], [[Витебск|Витебскиҙа]] һәр береһе айырым, үҙ аллы эшләгән хәрби частар һәм подразделениелар ойошторола.
 
=== Һул эсер фетнәһен баҫтырыу ===
Брест-Литва солохо менән риза булмаған эсерҙар власть бүлешкәндә уларҙы ситләтәләр тип, етәкселәре 6 июлгә большевиктарға ҡаршы ихтилал билдәләй. [[Дзержинский Феликс Эдмундович|Ф. Э. Дзержинский]] ихтилалыихтилал тураһында мәғлүмәткә эйә була, һәм И. И. Вацетисҡа Мәскәүҙә мөмкин тиклем күберәк латыш уҡсыларын йыйырға тәҡдим ителәитә. Ҡатмарлы шарттарға ҡарамаҫтан, Көньяҡ фронттан 3-сө пехота һәм кавалерия полктары күсерелә. Дивизияның яртыһынан күберәге баш ҡалала һәм тирә-яғында урынлаша.
[[Файл:5-ый_Съезд_Советов._Июль_1918.JPG|мини|250x250пкс|Латыш уҡсылары Советтарҙың 5-се съезын һаҡлай. 1918 йылдың июлендә]]
Шунан алда [[Ярославль|Ярославлдә]]Ярославлдә Б.В. Савинков ҡатнашлығында аҡ гвардия фетнәһе күтәрелә. Уны бөтөрөүгә большевиктар өҫтәмә көс ебәрергә мәжбүр була, ләкин уҡсыларҙы резервта тотоп торалар.
 
 
 
6 июлдә немец илсеһе Граф Мирбах ([[:ru:Мирбах,_Вильгельм|граф Мирбах]]) үлтерелә, был иһә ихтилал башланыуға сигнал булып хеҙмәт итә. Д. И. Поповтың матрос отряды ҡала үҙәгендәге хәлде тиҙ арала ҡулына ала. Ҡаршылашыусыларҙы ҡыралар, йә иһә улар фетнәселәр яғына күскән. Һул эсерҙар [[ВЧК]] бинаһын яулап ала, ә [[Дзержинский Феликс Эдмундович|Ф.]] [[Дзержинский Феликс Эдмундович|Э. Дзержинский]] һәм М.И. Лацис ҡулға алына һәм подвалға ултыртыла.
 
 
Юл 260 ⟶ 179:
1918 йылдың йәйендә Владимир Каппель етәкселек иткән Халыҡ армияһы һәм Чехословак корпусының уңышлшы һөжүмдәре арҡаһында Ҡыҙыл армия алдында [[Ҡазан|Ҡазанды]] юғалтыу ҡурҡынысы килеп баҫа. Ҡаланы һаҡлар өсөн Көнсығыш фронты баш командуюшийы Вацетис әмере менән Ҡазанға 5-се Земгале Латыш полкының 507 уҡсыһы, күпмелер һанда кавалерия һәм артиллерия частары килә<ref name="Пресса комучевской Казани">[http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg%3A%2Fnumbers%2F2007_2%2F03%2F03_2%2F Пресса комучевской Казани]</ref> Латыш уҡсылары Ҡазан гарнизонының иң ҡеүәтле көсө булып сыға. Гарнизонға 1-се Латыш дивизияһы, 1000 кешелек матростар отряды һәм айырым ҡыҙыл отрядтар - йәмғеһе яҡынса 3000 кеше инә. Уҡсыларға Көнсығыш фронт штабын, пароход пристанен, Дәүләт банкыһын һәм келәттәрҙе һаҡларға бойороҡ бирелә. Һан яғынан ҡыҙылдар күберәк булһа ла, 7 августта урыҫ-чех отряды Ҡазанды яулап ала.
 
Ҡазан өсөн барған һуғыш Ҡыҙыл ғәскәрҙәрҙең ғөмүмән алғанда әҙерлекһеҙ һәм көсһөҙ булыуын асыҡлай. Әммә ҡаланы яҡлап һуғышҡан латыш уҡсылары үҙҙәрен ҡаһармандарса тота<ref name="Kappel1">[[Владимир Каппель|Каппель]] и каппелевцы. 2-е изд., испр. и доп. М.: НП «Посев», 2007 ISBN 978-5-85824-174-4, с.254</ref> 5-се Латыш полкы Ҡазандың көньяғында чехтар менән бик оҙаҡ һәм ҡаты һуғыша, хатта уларҙы яңынан пристангә табан сигендерә башлай. Шулай булһа ла, [[Ҡазан кремле]]<nowiki/>ндә урынлашҡан, әлегәсә ҡыҙылдарға хеҙмәт иткән Серб батальонының 300 һуғышсыһы аҡтар яғына күскәс ,хәл торошо үҙгәрә. Иң мөһим миҙгелдә батальон флангынан көтөлмәгән һөжүм яһай<ref name="Gagkuev582">''Р. Г. Гагкуев'' Генерал Каппель // Каппель и каппелевцы. 2-е изд., испр. и доп. М.: НП «Посев», 2007 ISBN 978-5-85824-174-4, стр. 58</ref> Һөҙөмтәлә 5-се Латыш полкы еңелә. Полк аҡтарға әсирлеккә төшә.
 
Юғалтыуҙар тураһында төрлө фекерҙәр бар. Хәҙерге тарихсылар фекеренсә, 5-се Латыш полкы еңелә һәм ул тулыһынса тиерлек юҡ ителә<ref name="Gagkuev583">''Р. Г. Гагкуев'' Генерал Каппель // Каппель и каппелевцы. 2-е изд., испр. и доп. М.: НП «Посев», 2007 ISBN 978-5-85824-174-4, стр. 58</ref>. Тәлғәт Насиров яҙыуынса, полкта хеҙмәт иткән 500-ҙән артыҡ һуғышсынан 40 уҡсы һәләк була һәм 137 яугир әсирлеккә төшкән<ref name="Пресса комучевской Казани2">[http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg%3A%2Fnumbers%2F2007_2%2F03%2F03_2%2F Пресса комучевской Казани]</ref> Иҫән ҡалған уҡсыларҙың күбеһе элекке прапорщик Грегор етәкселегендә Царевококшайск йылғаһын аша сығып етә. Бер айҙан ҡыҙылдар Ҡазанды кире ҡайтарғас, әсир латыш уҡсылары полктарына кире ҡайта. Тағы бер мәғлүмәткә ярашлы, полк 350 һуғышсыһын юғалта: аҡтар уларҙы әсирлеккә төшөрә лә, һуңынан хәрби-ялан суды ҡарары менән атып үлтерә.
Юл 269 ⟶ 188:
 
 
Латыш уҡысыларының Ҡазанға [[Ҡазан операцияһы|һөжүм]]<nowiki/>енә Ян Юдин етәкселек итә, ул бәрелештәр ваҡытында һәләк була.
 
1918 йылдың 20 августында Ҡазанды яҡлаған өсөн 5-се Латыш уҡсы полкына, [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|Ҡыҙыл Армия]]<nowiki/>ла беренсе булып, Почетлы революцион Ҡыҙыл Байраҡ тапшырыла.
 
=== 1918 йылдың аҙағында латыш уҡсыдарының Латвияға ҡайтыуы ===
Юл 282 ⟶ 201:
# Полоцк — [[Даугавпилс|Двинск]] — Поневеж — Шавли — Либава.
 
[[1919 йыл]]<nowiki/>дың ғинуарында Латвияның Совет Армияһы ойошторола, уның нигеҙен латыш уҡсылар дивизияһы тәшкил итә. Латвияның Совет Армияһы 1-се уҡсылар дивизияһын тулы составта (5-се полктан тыш) төҙөй. 2-се дивизияға Совет Латвия биләмәһендә ойошторолған частар һәм тулыһынса Мәскәү эшселәренән комплектланған дүрт полк ингән. Уларға Вентспилстың һәм Талсиның хәрби дружиналары ҡушыла. Беренсе этапта армия сафтарының һаны 22 меңгә яҡын булған, ә майға ике тапҡырға артҡан. И. Вацетис, К.-Ю. Х. Данишевский, Я. Фабрициус, П. Я. Авен ғәскәргә етәкселек итә<ref>[https://web.archive.org/web/20120112021803/http://lib.rin.ru/doc/i/56032p14.html https://web.archive.org/web/20120112021803/http://lib.rin.ru/doc/i/56032p14.htmlДирективы командования фронтов Красной Армии 3]</ref>
 
 
Юл 322 ⟶ 241:
1918 йылдың февралендә Латвиянан сигенгән уҡсыларҙың бер өлөшө ҡыҙылдар яғында һуғышмаҫа һәм, мөмкинсә, граждандар һуғышында ҡатнашыуҙан һаҡланырға ҡарар иткән. Немец оккупацияһынан ҡасып киткән күп кенә ғаиләләр Украинанала, Волга буйында, Уралда, Себерҙә урынлаша. Дөйөм алғанда, Аҡ хәрәкәттә 9,5 мең самаһы элекке латыш уҡсылары ҡатнашҡан. Себерҙә Антанта ғәскәрҙәре командующийы Жаненға ярҙам иткәндән һуң, латыштар - Имант полкы һәм Троицк батальоны (бергә алғанда 2000 штык) - Латвия территорияһын немецтарҙан азат итеүҙә ҡатнашыу өсөн хәрби подразделениелар ойоштора башлай.
 
[[Комуч]] хөкүмәтенең хәрби министры генерал Галкиндың 1918 йылдың 1 октябрендәге беренсе бойороғо буйынса, [[Троицк]]<nowiki/>иҙа латыш батальоны булдырыла. Уға элекке уҡсыларҙан тыш, латыш - колонистар һәм ҡасаҡтар ингән. Тәүге этапта Ҡыҙыл армияла хеҙмәт иткәндәрҙе һәм большевиктар яҡлыларҙы алмаҫҡа тырышалар.
 
 
Юл 328 ⟶ 247:
Имант полкы командиры итеп Я. Курелис (элекке5-се Земгал полкы командиры ), Троицк батальон командиры — П. Дардзан тәғәйенләнгән.
 
Адмирал [[Колчак]] [[:ru:Колчак,_Александр_Васильевич|Колчак, Александр Васильевич]]<nowiki/>һәм уның тирәһендәгеләр яңы латыш частарына ышанмай, ә шул мәлдә төбәктә өҫтөнлөк иткән япондар 31 доброволецты атып үлтергән. Һуңғараҡ, баҫым яһай торғас, [[Япония]] хөкүмәте мәрхүмдәрҙең ғаиләләренә компенсация түләй.
 
 
Юл 374 ⟶ 293:
'''Документаль фильмдар:'''
 
** «[[:ru:Созвездие_стрелков|Созвездие стрелков]]<nowiki/>», режиссёр [[:ru:Подниекс,_Юрис|Юрис Подниекс]], 1982
** Каратели. Правда о «латышских стрелках» — Россия, режиссёр [[:ru:Геннадий_Быков|Геннадий Быков]], 2007
<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=uteHiLDZ52c Каратели. Правда о латышских стрелках :: Видео на YouTube][https://www.youtube.com/watch?v=Scjg8cm2nrk Видео на YouTube] [https://www.youtube.com/watch?v=usuAafi4kUg Видео на YouTube]</ref>
Юл 443 ⟶ 362:
** Энциклопедия «Рига», Рига, главная редакция энциклопедий, 1989 г.
** ''Какурин Н. Е.'' Как сражалась революция (в 2-х тт.). том 2 (1919—1920). 2-е изд., доп. М.: Политиздат, 1990.
** «[[:ru:Военно-исторический_журнал|Военно-исторический журнал]]<nowiki/>», Москва, 1997 г.
** ''Зайончковский A. M.'' «Первая мировая война» — СПб.: ООО «Издательство „Полигон“», 2002. — (14 глава). [[:ru:Special:BookSources/5891731746|ISBN 5-89173-174-6]]
** Материалы [[:ru:Военный_музей_Латвии|Военного музея]] (Рига, Латвия)