Википедия

Сиған мосолмандар: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
Киләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
"Цыгане-мусульмане" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Ук}}'''Сиған мосолмандар''' ({{lang-ru|Цыгане-мусульмане}} (хораханэ, миллет, төрөк сиғандары, ашкали, «ҡырым» сиғандары, лүли һәм башҡалар.)  — [[Ислам|ислам динен]] тотҡан сиған этнографик төркөмдәр йыйылмаһы.
 
== Тарихы ==
Иң тәүге [[сиған]] ҡәүемдәре Европаға[[Европа]]ға XI һәм XV быуаттарҙа [[Кесе Азия]] ([[Кесе Азия|Анатолия]]) аша үтеп энә. Сиған телен анализлау Европала улар осратҡан тәүге халыҡтар, — Византия империяһы гректары, атап әйткәндә, уларҙың Азия өлөшөндә йәшәүселәр булған, тигән һығымта яһарға мөмкин.▼
 
Был дәүер киҫемендә православ Византияның аҡрынлап ҡаҡшауы һәм тарҡала башлауы, [[ислам]] ҡабул иткән һәм артабан [[Осман империяһы]]<nowiki/>н барлыҡҡа килтергән күсмә төрки ҡәбиләләр яйлап яулап ала барыуы осоро булыуын онотмаҫҡа кәрәк. Сиғандар ғәҙәттә үҙҙәре һыйынған илдәге көслөрәк таралған дингә күскән, шуға ла [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙа балҡан сиғандарының байтаҡ өлөшө, формаль рәүештә йәки формаль булмаһа ла, ислам ҡабул иткән. Сиғандарҙың йәшәү рәүешенә төрөктәрҙең ситләтмәй ҡарауы уларҙың исламға әүҙем күсеүенә булышлыҡ иткән, сөнки тәүге төрки ҡәбиләләр ([[йөрөктәр]]) үҙҙәре оҡшаш күсмә йәшәү рәүеше алып барған. Был бигерәк тә ярымутрауҙың көньяҡ өлөшөндә йәшәгән ҡәбиләләргә ҡағыла. Бынан тыш [[Урта Азия]]ның [[лүли]] тип аталған сиғандары ла [[ислам]] динен тота.▼
▲Иң тәүге [[сиған]] ҡәүемдәре Европаға XI һәм XV быуаттарҙа [[Кесе Азия]] ([[Кесе Азия|Анатолия]]) аша үтеп энә. Сиған телен анализлау Европала улар осратҡан тәүге халыҡтар, Византия империяһы гректары, атап әйткәндә, уларҙың Азия өлөшөндә йәшәүселәр булған, тигән һығымта яһарға мөмкин.
 
▲Был дәүер киҫемендә православ Византияның аҡрынлап ҡаҡшауы һәм тарҡала башлауы, [[ислам]] ҡабул иткән һәм артабан [[Осман империяһы]]<nowiki/>н барлыҡҡа килтергән күсмә төрки ҡәбиләләр яйлап яулап ала барыуы осоро булыуын онотмаҫҡа кәрәк. Сиғандар ғәҙәттә үҙҙәре һыйынған илдәге көслөрәк таралған дингә күскән, шуға ла [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙа балҡан сиғандарының байтаҡ өлөшө, формаль рәүештә йәки формаль булмаһа ла, ислам ҡабул иткән. Сиғандарҙың йәшәү рәүешенә төрөктәрҙең ситләтмәй ҡарауы уларҙың исламға әүҙем күсеүенә булышлыҡ иткән, сөнки тәүге төрки ҡәбиләләр ([[йөрөктәр]]) үҙҙәре оҡшаш күсмә йәшәү рәүеше алып барған.
 
.Был бигерәк тә ярымутрауҙың көньяҡ өлөшөндә йәшәгән ҡәбиләләргә ҡағыла. Бынан тыш Урта Азияның лүли тип аталған сиғандары ла [[ислам]] динен тота.
 
== Йәшәгән ерҙәре ==
Шулай итеп, сиған ҡәүемдәре араһында [[ислам]]<nowiki/>дың таралыуы Осман империяһы сиктәрендә сиғандарҙың биш быуаттан ашыу тормошо менән бәйле. Ярашлы рәүештә, сиған мосолмандар әле лә [[Төркиә]], [[Босния һәм Герцеговина]], [[Албания]], [[Мысыр]], [[Косово]], [[Сербия]]<nowiki/>ла йәшәп ята. Албанияла һәм Косовола албанлашҡан сиған мосолмандарҙы ашкали тип атайҙар. [[Македония]]<nowiki/>ла һәм [[Греция]]<nowiki/>ла сиғандарҙың яртыһына тиклем ислам динен тота, айырыуса был Македония һәм [[Көнбайыш Фракия]] өлкәләрендә йәшәүселәргә ҡағыла.
 
1990 йылдар башына ҡарата Болгарияла сиғандарҙың 40 процентына тиклем ислам динен тотҡан. Болгарияла һәм Грецияла сиғандарҙың бер өлөшө шулай уҡ төркиләшеүгә лә дусар булған. Румыния Республикаһының Добруджа өлкәһендә мосолман сиғандарҙың бәләкәй бер төркөмө төрөктәр һәм татарҙар менән бергә ҡатнашып йәшәй. Хорватияла һәм элекке югослав республикаларында сиған мосолмандар дөйөм сиған халҡының 45-50% - ын тәшкил иткән. Европа союзы сиктәрендә күсенеп йөрөү аҙмы-күпме ирекле булыу сәбәпле, хәҙерге сиған мосолмандар 90-сы йылдар башынан уҡ ЕС-тың башҡа илдәрендә киң таралып ултырған. Көнсығыш Европа территорияһында мосолман сиғандар [[Ҡырым Республикаһы]]<nowiki/>нда йәшәйҙәр - уларҙы ҡырымдар [[:ru:Крымские_цыгане|(крымы]] ) тип йөрөтәләр. ▼
 
▲1990 йылдар башына ҡарата Болгарияла[[Болгария]]ла сиғандарҙың 40 процентына тиклем ислам динен тотҡан. Болгарияла һәм Грецияла сиғандарҙың бер өлөшө шулай уҡ төркиләшеүгә лә дусар булған. Румыния Республикаһының ''Добруджа өлкәһендә'' мосолман сиғандарҙың бәләкәй бер төркөмө төрөктәр һәм татарҙар менән бергә ҡатнашып йәшәй. Хорватияла[[Хорватия]]ла һәм элекке югослав республикаларында сиған мосолмандар дөйөм сиған халҡының 45-50% - ын тәшкил иткән. Европа союзыСоюзы сиктәрендә күсенеп йөрөү аҙмы-күпме ирекле булыу сәбәпле, хәҙерге сиған мосолмандар 90-сы йылдар башынан уҡ ЕС-тың башҡа илдәрендә киң таралып ултырған. Көнсығыш Европа территорияһында мосолман сиғандар [[Ҡырым Республикаһы]]<nowiki/>нда йәшәйҙәр - — уларҙы ҡырымдар [[:ru:Крымские_цыганеКрымские цыгане|(крымы]] ) тип йөрөтәләр.
 
== Дини ҡараштары ==
Сербия мосолман сиғандарына дини синкретизм хас. Мәҫәлән, 2000-се йылдарҙа улар Ништағы католик сиркәүенә Богородица Успениеһы байрамына һәм Джюнис ҡалаһындағы православ монастырға хаж ҡылған{{Sfn|Радисавлевич-Чипаризович|2014|с=151}}. Шулай уҡ бынан алда сиған мосолмандарының Косово ҡалаһындағы католиктарҙың билдәле хаж ҡылыу урыны Летницаға барыу осраҡтары билдәле{{Sfn|Радисавлевич-Чипаризович|2014|с=151—152}}. Сиғандар христиандарҙың хаж ҡылыу урындарында булып Дева Марияға табыналар, иконаларға хәйер итеп тәңкә һалалар. Сербияла сиған мосолмандарҙың башҡа христиан урындарына, мәҫәлән, Текий (Срем) католик сиркәүенә хаж ҡылыуҙары билдәле {{Sfn|Радисавлевич-Чипаризович|2014|с=156}}.
 
== Проблемалары ==
Осман империяһы тарҡалғандан һуң сиған мосолмандары йыш ҡына икеләтә дискриминацияға  — раса-этник (антисиғансылыҡ) һәм дини (исламофобия) ҡыҫымға дусар була.
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[:ru:Дом (цыгане)|Дом (цыгане)]]
 
** [[:ru:Дом_(цыгане)Гавази|Дом (цыгане)Гавази]]
** [[:ru:ГавазиЛюли|ГавазиЛюли]]
** [[:ru:Цыгане_в_ТурцииЦыгане в Турции|Цыгане в Турции]]▼
** [[:ru:Люли|Люли]]
▲** [[:ru:Цыгане_в_Турции|Цыгане в Турции]]
 
== Иҫкәрмәләр ==
Юл 32 ⟶ 27:
 
== Әҙәбиәт ==
* [[:ru:Брилёв,_Денис_Валентинович Денис Валентинович|Брилёв Д. В.]], [[:ru:Трофимова,_Ксения_Павловна Ксения Павловна|Трофимова К. П.]] [https://www.academia.edu/5541194/%D0%9E%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B1%D1%8B%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D1%81%D1%83%D1%84%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D0%B0_%D0%B2_%D1%86%D1%8B%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BE%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0%D1%85_%D0%AE%D0%B3%D0%BE-%D0%92%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D1%8B_%D0%BA_%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BA%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D1%8B_Particular_qualities_of_the_Sufism_tradition_in_Roma_communities_in_the_South-Eastern_Europe_ Особенности бытования суфизма в цыганских сообществах Юго-Восточной Европы: к постановке проблемы] // Точки  — Puncta. 2011. 1-2 (10). С. 284—289▼
 
▲* [[:ru:Брилёв,_Денис_Валентинович|Брилёв Д. В.]], [[:ru:Трофимова,_Ксения_Павловна|Трофимова К. П.]] [https://www.academia.edu/5541194/%D0%9E%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8_%D0%B1%D1%8B%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D1%81%D1%83%D1%84%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D0%B0_%D0%B2_%D1%86%D1%8B%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BE%D0%BE%D0%B1%D1%89%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0%D1%85_%D0%AE%D0%B3%D0%BE-%D0%92%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D1%8B_%D0%BA_%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BA%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D1%8B_Particular_qualities_of_the_Sufism_tradition_in_Roma_communities_in_the_South-Eastern_Europe_ Особенности бытования суфизма в цыганских сообществах Юго-Восточной Европы: к постановке проблемы] // Точки — Puncta. 2011. 1-2 (10). С. 284—289
* {{статья|автор=Радисавлевич-Чипаризович Д.|страницы=139—160|archiveurl=|ref=Радисавлевич-Чипаризович|язык=|pmid=|arxiv=|bibcode=|doi=|issn=2073-7203|isbn=|номер=2 (32)|заглавие=Смешанное паломничество в Сербии на примере двух святынь (Джунис и Текие)|выпуск=|том=|год=2014|издательство=|место=|тип=|издание=[[Государство, религия, Церковь в России и за рубежом]]|автор издания=|ссылка=http://www.intelros.ru/pdf/GosRelTserkov/2014_2/8.pdf|оригинал=|archivedate=}}
* Скрыльников П. [http://www.ng.ru/people/2018-02-07/14_436_gypsies.html Цыгане-мусульмане на пороховой бочке Европы] // [[:ru:НГ-Религии|НГ-Религии]], 07.02.2018
* [[:ru:Трофимова,_Ксения_Павловна Ксения Павловна|Трофимова К. П.]] [https://www.academia.edu/20326043/_Gods_People_The_practice_of_honoring_worshipping_saints_among_some_Rroma_Muslim_communities_of_the_Balkans_in_Russian_%D0%91%D0%BE%D0%B6%D1%8C%D0%B8_%D0%BB%D1%8E%D0%B4%D0%B8_%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%BF%D0%BE%D1%87%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D1%8B%D1%85%D0%B2_%D1%86%D1%8B%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D1%81%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5_%D0%BD%D0%B0_%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%85_ «Божьи люди»: традиция почитания «святых» в цыганской среде на Балканах] // Суфизм и мусульманская духовная традиция: тексты, институты, идеи и интерпретации. СПб., 2015. С. 126–157126—157.
* [[:ru:Трофимова,_Ксения_Павловна Ксения Павловна|Трофимова К. П.]] Отчуждённый "«свой"»: позиция маргинального наблюдателя в сообществе цыган-мусульман Македонии // Балканский тезаурус: взгляд на балканы извне и изнутри. Москва, 18-20 апреля 2017 года. М.: [[:ru:Институт_славяноведения_РАНИнститут славяноведения РАН|Институт славяноведения РАН]], 2017. С. 164–167164—167. [[:ru:Special:BookSources/9785757603872|ISBN 978-5-7576-0387-2]]
* [[:ru:Трофимова,_Ксения_Павловна Ксения Павловна|Трофимова К. П.]] [https://www.academia.edu/32673947/%D0%9F%D1%80%D0%B0%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D1%85_%D0%BF%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D0%BC%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2_%D0%BF%D0%BE%D1%87%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D1%86%D1%8B%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8-%D0%BC%D1%83%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%BC%D0%B8_%D1%86%D0%B5%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B8_%D0%A1%D0%B2._%D0%98%D0%BE%D1%81%D0%B8%D1%84%D0%B0_%D0%B2_%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B8 Практика совместных паломничеств: почитание цыганами-мусульманами церкви Св. Иосифа в Македонии] // DasamengodipalaLev Čerenkov. Romanihistorija, čhibtajkultura. Kirill Kozhanov, Mikhail Oslon, Dieter W. Halwachs (eds.). 2017. Grazer Romani Publikationen. Pp. 400-417400—417. [[:ru:Special:BookSources/9783901600449|ISBN 978-3-901600-44-9]]
 
*
* '''икенсе телдәрҙә'''
* '''на других языках'''
* [[:ru:Трофимова,_Ксения_Павловна Ксения Павловна|Trofimova K. P.]] [https://www.academia.edu/33232881/Transforming_Islam_among_Roma_communities_in_the_Balkans_a_case_of_popular_religiosity_http_www.tandfonline.com_eprint_Nckfy2ZzRGbTEgrgCsmg_full Transforming Islam among Roma communities in the Balkans: a case of popular religiosity] // {{нп3|Nationalities Papers||en|Nationalities Papers}}. 2017. Vol. 45 (4). Pp. 598-612598—612. ISSN: 1465-3923 (Print) ISSN: 0090-5992. DOI: 10.1080/00905992.2017.1302925
** [https://www.academia.edu/2844614/Roma_Muslims_in_the_Balkans Roma Muslims in the Balkans] by Elena Marushiakova and Vesselin Popov
** Marushiakova, Elena and Vesselin Popov. 2001. ''Gypsies in the Ottoman Empire.'' Hatfield: University of Hertfordshire Press.
** Marushiakova, Elena and Vesselin Popov. 2016. ''Gypsies of Central Asia and Caucasus''. London: Palgrave Macmillan.
 
[[Категория:Сиғандар]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Сиған_мосолмандар» битенән алынған