Молдова: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Таңһылыу (фекер алышыу | өлөш) |
Таңһылыу (фекер алышыу | өлөш) |
||
249 юл:
{{legend|#5CBB72|[[Шор (партия)|Шор]] (7)|border=0}}
{{legend|gray|[[Независимый кандидат|независимые]] (3)}}]]
2014 йылдың 30 ноябрендәге парламент һайлауында 24 кандидат ҡатнаша. Ҡатнашлыҡ 57,28 % тәшкил итә. Парламентта депутат урындары түбәндәгесә бүленә: ПСРМ — 25 мандат, ЛДПМ — 23, ПКРМ — 21, ДПМ — 19 һәм ПЛ — 13<ref>[http://www.e-democracy.md/elections/parliamentary/2014/ Alegerile parlamentare în Moldova din 30 noiembrie 2014]</ref>.
Конституцион судтың 2016 йылдың 4 мартындағы, Президент граждандарҙың тура тауыш биреү юлы менән һайлана тигән ҡарарына ярашлы, 2016 йылдың 30 октябрендә һәм 13 ноябрендә Молдавияла президент һайлауҙары үтә. 2016 йылдың 30 октябрендә 50,95 % ҡатнашлыҡ коэффициенты менән тауыш биреүҙең беренсе раунды раҫлана. Молдавия президенты вазифаһына 9 кандидаттың береһе лә 50 % тауыш йыймағанлыҡтан, законға ярашлы 2016 йылдың 13 ноябрендә икенсе тауыш биреү ойошторола. Икенсе турҙа 30 октябрҙә иң күп тауыш алған тәүге ике кандидат — Игорь Додон һәм Майя Санда ҡатнаша. 53,45 % һайлаусы тауыш бирә, ә Додон Игорь Молдова Республикаһы Президенты итеп һайлана<ref>[http://www.e-democracy.md/elections/presidential/2016/ Alegerile Preşedintelui Republicii Moldova din 30 octombrie şi 13 noiembrie 2016}]</ref>.
2019 йылдың 24 февралендә уҙғарылған парламент һайлауҙарында 15 сәйәси партиянан вәкилдәр ҡатнаша. Һайлауҙарҙа ҡатнашлыҡ 50,57 % тәшкил итә, һайлау һөҙөмтәләре буйынса Молдова Республикаһының Социалистар партияһы беренсе урынды биләй (35 мандат), уның артынса Молдова Демократик партияһы (30 мандат), ACUM блогы (26 мандат), Шор партияһы (7 мандат), бойондороҡһоҙ кандидаттар 3 мандат ала<ref>[https://a.cec.md/ro/cu-privire-la-totalizarea-rezultatelor-alegerilor-parlamentului-republicii-moldo-2751_92705.html Nr. 2414 — cu privire la totalizarea rezultatelor alegerilor Parlamentului Republicii Moldova în circumscripția națională și circumscripțiile uninominale din 24 februarie 2019]</ref>.
=== Хөкүмәт ===
{{Главная|Правительство Молдавии}}
=== Государственный язык ===
{{Главная|Молдавский язык}}
Молдавия СССР составында булған осорҙа, 1977 йылда СССР Конституцияһында дәүләт теле төшөнсәһе булмай, сөнки СССР халыҡтарының бөтә телдәренең дә тигеҙлеге иғлан ителә<ref name=":0">{{cite web|url=http://bse.sci-lib.com/article012170.html|title=Государственный язык|author=БСЭ|website=Большая советская энциклопедия|date=|publisher=bse.sci-lib.com|accessdate=2017-04-16}}</ref><ref name=":1">{{cite web|url=http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/cnst1977.htm|title=Конституция СССР 1977 г.|publisher=www.hist.msu.ru|accessdate=2017-04-16}}</ref>. Союздаш республикаларҙа, Молдова ССР-ында ла, эш башҡарыу һәм закондар сығарыу союздаш республика телендә, шулай уҡ ундағы халыҡтың күпселеге һөйләшкән телдә<ref name=":0" /><ref name=":1" />, йәғни урыҫ телендә һәм молдаван телендә алып барыла<ref name="Const1978">Конституция Молдавской ССР от 1978 г., с изменениями и дополнениями</ref><ref name=":2">{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/2013/0571/analit04.php|title=Русские в Молдове: социально-демографические трансформации|author=Институт демографии Национального исследовательского университета "Высшая школа экономики"|website=|quote=|date=|publisher=demoscope.ru|accessdate=2017-04-16|archiveurl=https://www.webcitation.org/6plZIAD97?url=http://demoscope.ru/weekly/2013/0571/analit04.php|archivedate=2017-04-16|deadlink=no}}</ref>.
1989 йылда законлы рәүештә «молдаван-румын телдәренең оҡшашлыҡтары ысын булыуы»<ref name="LegeaFunctionareaLimbilor">[http://lex.justice.md/index.php?action=view&view=doc&lang=2&id=312813 Закон Nr. 3465 от 01.09.1989 О функционировании языков на территории Молдавской ССР]</ref> һәм латин алфавитына күсеү тураһында белдерелә<ref>[http://lex.justice.md/index.php?action=view&view=doc&lang=2&id=313124 Закон Nr. 3462 от 31.08.1989 «О возврате молдавскому языку латинской графики»]</ref>, шул уҡ ваҡытта молдаван теле генә дәүләт теле статусы алак<ref>Закон о статусе государственного языка Молдавской ССР 1989 года дополнил Конституцию МССР статьёй 70-1, провозглашавшей государственным языком молдавский язык на основе латинской графики.</ref><ref name=":2" /><ref name="LegeaFunctionareaLimbilor" />.
1991 йылдағы Молдавияның бойондороҡһоҙлоғо тураһында декларацияла<ref name="DeclIndep" /> румын теле дәүләт теле тип иғлан ителә. 1994 йылда Молдавия Конституцияһы Молдавияның дәүләт теле латин графикаһы нигеҙендә эшләгән молдаван теле тип нығыта<ref>[http://lex.justice.md/index.php?action=view&view=doc&lang=2&id=311496 Конституция Республики Молдова] ст. 13 пункт (1)</ref>. 2013 йылдың 5 декабрендә республиканың Конституцион суды<ref name="CC">[http://lex.justice.md/viewdoc.php?action=view&view=doc&id=350850&lang=2 КОНСТИТУЦИОННЫЙ СУД Постановление Nr. 36 о толковании статьи 13 ч.(1) Конституции в соотношении с Преамбулой Конституции и Декларацией о независимости Республики Молдова], 05.12.2013, Monitorul Oficial Nr. 304—310</ref><ref>{{cite web |date = 2013-12-05 |url=https://lenta.ru/news/2013/12/05/language/ |title=Государственным языком Молдавии признали румынский |publisher=[[Lenta.ru]] |accessdate=2013-12-05 |lang=ru }}</ref>, бойондороҡһоҙлоҡ тураһында Декларация һәм Конституция юридик яҡтан бер бөтөн, төрлөсә яҙылған урын булғанда, Бойондороҡһоҙлоҡ тураһында декларация Конституциянан өҫтөнлөк итә тип ҡарар итә, һәм румын телен Молдавияның дәүләт теле тип таный; шулай булыуға ҡарамаҫтан, парламент илдең төп законына был мәсьәлә буйынса үҙгәрештәр индермәй<ref>[http://mid.ru/ru/maps/md/?currentpage=main-country МИД России]</ref>. 2018 йылда Конституция тексында, шулай уҡ күп кенә башҡа хоҡуҡи акттарҙа<ref name="LegeaFunctionareaLimbilor"/><ref name="GagauzEri">[http://lex.justice.md/viewdoc.php?action=view&view=doc&id=311656&lang=2 Закон об особом правовом статусе Гагаузии (Гагауз Ери)], Nr. 344 от 23.12.1994, ст. 3 (1)</ref>, «молдаван теле» синтагмаһы һаҡлана.
Хәҙерге ҡайһы бер тел белгестәре<ref>''Лухт Л. И., Нарумов Б. П.'' Румынский язык // Языки мира. Романские языки. — {{М.}}, Academia, Институт языкознания РАН, 2001 — С. 575</ref>, «румын» һәм «молдаван» бер үк телдең төрлө исемдәре булып торалар (лингвонимдар) тип иҫәпләйҙәр<ref name="StatiInterview">eNews: {{cite web |url = https://enews.md/blogs/view/4383 |title = «Молдавский язык древнее румынского» — Интервью с историком, автором первого молдавско-румынского словаря Василе Стати |archiveurl = https://web.archive.org/web/20150721223227/http://enews.md/blogs/view/4383 |archivedate = 2015-07-21 }}, 5 декабря 2013</ref><ref>[https://www.britannica.com/eb/article-9083828/Romanian-language «Румынский язык» в энциклопедии «Britannica»]; ''Лухт Л. И., Нарумов Б. П.'' Румынский язык // Романские языки. М., 2001. С. 577.</ref>, шул уҡ ваҡытта башҡа сығанаҡтар<ref>[https://books.google.ru/books?id=dx6OCgAAQBAJ&pg=PT101&dq=Молдавский+романской&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiEtpa6o9jXAhUpJJoKHbzuDhI4FBDoAQhDMAY#v=onepage&q=Молдавский%20романской&f=false Проблемы языка в глобальном мире. Монография] // Под ред. Ганиной Е. В., Чумакова А. Н. — 2015</ref><ref>''Топоров В.'' [https://books.google.ru/books?id=CaKLAQAAQBAJ&pg=PA12&dq=Молдавский+романской&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwiEtpa6o9jXAhUpJJoKHbzuDhI4FBDoAQgrMAE#v=onepage&q=Молдавский%20романской&f=false Исследования по этимологии и семантике. Том 2. Индоевропейские языки и индоевропеистика. Книга 1] — 2006</ref><ref>''Любанец И. И.'' [https://static4.fileskachat.com/download/0/e/42933_17790a4a3e5fe5516903b578c910e750.pdf Латинский язык : учебное пособие] — Минск: Вышэйшая школа, 2015. — 216 с. — С. 8</ref>молдаван теле, румын теле менән бер рәттән көнсығыш-роман телдәренең береһе тип һанайҙар.
==== Башҡа телдәрҙең статусы ====
Рус теле милләт-ара аралашыу теле статусына эйә<ref name="LegeaFunctionareaLimbilor" /> (2021 йылдың ғинуарында Конституция суды ҡарары менән ғәмәлдән сығарыла<ref>[https://korrespondent.net/world/4318959-v-moldove-sud-otmenyl-zakon-o-statuse-russkoho-yazyka В Молдове суд отменил закон о статусе русского языка. Закон о функционировании языков перестает действовать с момента принятия решения Конституционного суда Молдовы] // Корреспондент.net, 21 янв 2021</ref><ref>[https://iz.ru/1114551/2021-01-21/ks-moldavii-priznal-nekonstitutcionnym-osobyi-status-russkogo-iazyka КС Молдавии признал неконституционным особый статус русского языка] // [[Известия]], 21 января 2021</ref>).
Гагаузия автономиялы территориаль берәмектә молдаван теле, гагауз теле һәм урыҫ теле рәсми (дәүләт теле түгел) тел статусына эйә<ref name="GagauzEri"/>.
Танылмаған Днестр алды Молдова Республикаһында молдаван, урыҫ һәм украин телдәре (МР ҡануниәте буйынса<ref>[http://lex.justice.md/viewdoc.php?action=view&view=doc&id=313004&lang=2 Закон № 173 от 22.07.2005 об основных положениях особого правового статуса населённых пунктов левобережья Днестра (Приднестровья)]</ref>, һәм шулай уҡ ПМР Конституцияһы буйынса<ref>[http://zakon-pmr.com/DetailDoc.aspx?document=62295 Конституция ПМР], ст. 12</ref>) рәсми тел булып торалар.
== Тышҡы сәйәсәт ==
{{Главная|Внешняя политика Молдавии}}
=== Европа берлеге ===
[[Файл:European Union Moldova Locator.svg|мини|Молдавия һәм Европа берлеге]]
{{Главная|Молдавия и Европейский союз}}
== Иҫкәрмәләр ==
| |||