|
'''Ҡалын яҙылыш'''{{Ук}}
'''Хәйретдин Мөжәй''' (төп исеме '''Хәйретдинов Мозаһит Хәйретдин улы'''; [[26 март]] [[1901 йыл]] — [[4 сентябрь]] [[1944 йыл]]) — [[шиғриәт|шағир]] һәм [[проза]]ик. 1938 йылда Хасан күле эргәһендә совет‑япон ҡораллы конфликтында һәм [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан, әсирлектә һәләк булған хәрби хеҙмәткәр, полковник. Хәрби тотҡондарҙың туғандаш берлеге, антифашистик йәшерен ойошма етәкселәренең береһе (1943—1944).
Ун һигеҙ йәшенән [[Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы|Ҡыҙыл Армия]] сафына саҡырыла. Кесе командирҙар курсын тамамлай. [[Урта Азия]]ла баҫмасылар менән һуғыша, сик буйы ғәскәрендә хеҙмәт итә, [[1938 йыл]]да Хасан күле янында япон самурайҙарына ҡаршы алыштарҙа ҡатнаша.
Бөйөк Ватан һуғышының тәүге көндәренән 789-сы полк менән командалыҡ итә. [[1942 йыл]]дың йәйендә, [[Харьков|Харьковҡа]]ҡа һөжүм иткән ваҡытта, Мозаһит Хәйретдинов командалыҡ иткән полк дошман ҡамауында ҡала<ref name="autogenerated1">[http://www.agidel.ru/?param1=14840&tab=5 Республика Башкортостан//ТВОИ СОЛДАТЫ, ПОБЕДА! :Воин, поэт, гражданин. Более тридцати лет в Октябрьском проводятся разнообразные мероприятия, посвящённые Музагиту Хайрутдинови…]</ref>. 789-сы полк бер айҙан ашыу ҡамауҙа килеш һуғыша. 1942 йылдың 7 февралендә барған алыш мәлендә полк командиры яралана һәм әсирлеккә эләгә<ref name="autogenerated2">[http://old.bashvest.ru/showinf.php?id=12407 БАШвестЪ — Первая интернет-газета Республики Башкортостан] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029192354/http://old.bashvest.ru/showinf.php?id=12407|date=2013-10-29}}</ref>.
Мюнхенда[[Мюнхен]]да 1200-ҙән ашыу тотҡон урынлашҡан хәрби әсирҙәр лагерында Мозаһит Хәйретдинов «Хәрби тотҡондарҙың туғандаш берлеге» етәкселәренең береһе була.
[[Мюнхен|Мюнхенға]] —Мюнхендағы совет хәрби әсирҙәре лагетыналагерына ул байтаҡ лагерҙар аша үткәндән һуң эләгә. Шулай итеп,Бында йәшерен антифашистик ойошма етәкселәренең береһе булып китәбула. [[1943 йыл|1943]] йыл аҙағында язалар һәм һорау алыуҙарҙан һуң гестапо йәшерен ойошманың эҙенә төшә., Был йәшерен ойошмауның етәкселәре һәм әүҙем ағзалары Дахау лагерына ташланаебәрелә.
[[1944 йыл|1944 йылдың 4 сентябрендә]] фашист йәлләттәрефашистар 92 совет патриотын атып үлтерә. Улар араһында Хәйретдин МозайМөжәй ҙаҙә була.
== Хәтирәләр ==
Язаланыуҙан бер нисә көн алда Х.Хәйретдин Мозай менәнМөжәй Дахау тотҡоно, сығышы менән Ауырғазы районынан булған В. М. Бикташев менән күрешеүгә өлгәшә. Ул түбәндәгеләрҙе хәтерләй:
«Язаланырға тейешле әсирҙәр араһынан яҡташым Хәйретдинов Мозаһитты эҙләп тапҡас, уны саҡ таныным. Бите, башы ҡан уҡмашҡан яралар менән ҡапланғайны, күп туҡмалыуҙан арҡаһы күп-күк төҫтә, аяҡ мускулдары ҡырҡылған, тештәре урынында ҡанлы ҡаҙналар ғына…ғына... Мозаһит Хәйретдинов миңә үҙенең ҡайҙан булыуы, ғаиләһенә, туғандарына Тыуған иле өсөн үлеүе тураһында әйттееткереүемде һораны. Йәшерен ойошмалағы иптәштәренә ҡаты конспирация һаҡларға һәм язаланасаҡ тотҡондар өсөн фашистарҙан үс алыуҙарын үтенде…үтенде... Минең яҡташым Хәйретдинов Мозаһит һәм уның иптәштәре язалауҙарына ҡарамаҫтан, дошманға йәшерен ойошма ағзаларының кем булыуҙары, нисек үҙ-ара элемтә тотоуҙары тураһында бер ни ҙә әйтмәгән, йәшерен ойошма ағзаларын һатмаған. Хатта йәлләттәр уларҙың сыҙамлылығына аптыраған...».
== Ижады ==
X.Хәйретдин МузайМөжәй әҙәби ижад менән дә шөғөлләнә: 20-се йылдар аҙағынан татар ваҡытлы матбуғатында йыш ҡына уның хәрби темаларға, сик буйы һалдаттарының тормошо һәм көнкүрешенә арналған шиғырҙары, хикәйәләре һәм очерктары баҫыла башлай. [[1932 йыл|1932]] йылдада [[Ҡазан|Ҡаҙанда]]да X. МозайҙыңМөжәйҙең «Мылтыҡлы кешеләр» тип аталған тәүге шиғри йыйынтығы донъя күрә.
1941 йылдың декабрендә подполковник Мозаһит Хәйретдинов «Командир һәм шағир МозайҙыңМөжәйҙең немец халҡына асыҡ хатын» баҫтырып сығара.
Һуғыш башланыу сәбәпле, тамамланмаған романын ХәйретдиновХәйретдин Мөжәй «Алыҫ юлдан» тип атай.
== Хәтер ==
* Утыҙ йылдан ашыу Октябрьский ҡалаһында Мозаһит Хәйретдин улы Хәйретдиновҡа арналған төрлө саралар үткәрелеп тора.
* 1978 йылда ҡала Советы башҡарма комитеты ҡарары менән ҡаланың бөтә китапханаларында даими рәүештә үткәрелеп килгән «Хәйретдинов уҡыуҙары» рәсми рәүештә таныла. ▼
* Яугир һәм шағир һәләк булған 4 сентябрь көнө Мозаһит Хәйретдиновты иҫкә алыу көнөнә әйләнә. Октябрьскийҙа, шағирҙың мемориалы янында уның шиғырҙары яңғырай. ▼
▲1978 йылда ҡала Советы башҡарма комитеты ҡарары менән ҡаланың бөтә китапханаларында даими рәүештә үткәрелеп килгән «Хәйретдинов уҡыуҙары» рәсми рәүештә таныла.
* 2001 йылда Төркмәндә Мозаһит Хәйретдиновҡа һәйкәл ҡуйыла, ҡаланың бер урамы һәм китапхана 1998 йылдан уның исемен йөрөтә.
Төркмәндә Мозаһит Хәйретдиновҡа һәйкәл ҡуйылған (в 2001 й.), ҡаланың бер урамы һәм китапхана уның исемен йөрөтә (с 1998 г.).* Ун йылдан ашыу Мозаһит Хәйретдинов исемендәге премия тапшырыла. Премия өсөн аҡса урындағы бютжеттан бүленә, ҡалала йәшәүсе һәр кеше премия лауреаты була ала: был премияны алыусылар араһында музейҙар хеҙмәткәрҙәре, яҙыусылар, шағирҙар, уҡытыусылар, эҙәрмәндәр төркөмдәре ағзалары бар. ▼▲Яугир һәм шағир һәләк булған 4 сентябрь көнө Мозаһит Хәйретдиновты иҫкә алыу көнөнә әйләнә. Октябрьскийҙа, шағирҙың мемориалы янында уның шиғырҙары яңғырай.
▲Төркмәндә Мозаһит Хәйретдиновҡа һәйкәл ҡуйылған (в 2001 й.), ҡаланың бер урамы һәм китапхана уның исемен йөрөтә (с 1998 г.). Ун йылдан ашыу Мозаһит Хәйретдинов исемендәге премия тапшырыла. Премия өсөн аҡса урындағы бютжеттан бүленә, ҡалала йәшәүсе һәр кеше премия лауреаты була ала: был премияны алыусылар араһында музейҙар хеҙмәткәрҙәре, яҙыусылар, шағирҙар, уҡытыусылар, эҙәрмәндәр төркөмдәре ағзалары бар.
{|
| 