Роза Люксембург: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Sherbn (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
2 юл:
| Имя = Роза Люксембург
| Оригинал имени = Rosa Luxemburg
| Имя при рождении = Rosalia Luxenburg<br />(Розалия Люксенбург)
|Дата рождения = 5.3.1871
| Место рождения = {{ТУ|Рәсәй империяһы|Рәсәй империяһында}} {{МестоРождения|Польша}} Люблин губернаһы, Замостье ҡалаһы
|Дата смерти = 15.1.1919
| Место смерти = {{МестоСмерти|Берлин|Берлинда}}, <br /> [[Веймар Республикаһы]]
|Образование = Цюрих университеты
|Учёная степень = {{Учёная степень|доктор|юридических наук}}
23 юл:
'''Ро́за Люксембу́рг''' ({{lang-de|Rosa Luxemburg}}, {{lang-pl|Róża Luksemburg}}, ысын исеме ''Rosalia Luxenburg'' — '''Розалия Люксенбург''', псевд. ''Róża Kruszyńska'', ''Maciej Rózga'', ''Spartakus''; [[5 март]] [[1871 йыл]], Замосць, Польша короллеге, [[Рәсәй империяһы]] — [[15 ғинуар]] [[1919 йыл]], [[Берлин]]) — [[марксизм]] теоретигы, [[философия|философ]], [[иҡтисад]]сы һәм публицист. [[Немецтар|Немец]] һәм [[Европа]]ның революцион һул социаль-демократияһының иң йоғонтоло һәм абруйлы эшмәкәрҙәренең береһе.
 
[[XX быуат]] башында Германиялағы беренсе [[марксизм|марксистик]] ойошма булған һәм һуғышҡа ҡаршы эш алып барған «"Спартак союзы»"н һәм артабан Германия Коммунистар партияһын нигеҙләүселәрҙең береһе. 1919 йылдың ғинуарында спартаксыларҙың баш күтәреүе баҫтырылғандан һуң, көрәштәше Карл Либкнехт менән бергә тотола һәм үлтерелә. XXI быуат башында генетик экспертиза эшләнә һәм эксперттар Берлиндағы каналда табылған мәйет Роза Люксембург түгел тигән фекергә килә.
 
== Биографияһы ==
Розалия Люксенбург [[1871 йыл]]дың [[5 март]]ында [[Рәсәй империяһы]] Польша батшалығындағы Люблин губернияһы Замосць (Замостье) ҡалаһында бай йәһүд ғаиләһендә тыуа<ref name="БСЭ"/>. Атаһы- Элиаш Люксембург (1830—1900) (ағас менән һатыу иткән коммерсант), әсәһе- Лина Лёвенштейн (1835—1897). [[Семёнов Юлиан Семёнович|Юлиан Семёнов]] «Горение» романында Рәсәйҙә Роза Люксембургты «Эдуардовна» тип йөрөткәндәр тип яҙа.
Юл 45 ⟶ 46:
1907 йылда Люксембург бөтөнләйгә Германияға күсә. [[Беренсе донъя һуғышы]]на тиклем үк Роза Люксембург буржуазия менән килешеү мәмкинлеген инҡар итмәгән Германия социал-демократик партияның етәкселеге, шул иҫәптән Карл Каутский менән араһын өҙә. Бер нисә йыл Роза һул радикал хәрәкәт башында тора
[[Файл:Zetkin luxemburg1910.jpg|thumb|left|250px|[[Цеткин Клара|Клара Цеткин]] менән Роза Люксембург (уң яҡта). 1910]]
Беренсе урыҫ революцияһы (1905-19071905—1907) һәм [[Беренсе донъя һуғышы]] араһында Люксембург империализм үҫеше мәсьәләләренә иғтибар итә башлай. Бер нисә йыл ул Берлинда СДПГ-ның Үҙәк партия мәктәбендә политэкономия һәм тарих уҡыта<ref>''Владислав Хеделер'' [http://www.intelros.ru/readroom/alternativi/a3-2012/16620-nikolay-buharin-o-nakoplenii-kapitala-polemika-s-rozoy-lyuksemburg.html#_ftnref5 Николай Бухарин о накоплении капитала: полемика с Розой Люксембург] // Альтернативы. № 3, 2012.</ref>. Уның «Накопление капитала» (1913) тигән хеҙмәте «люксембурглыҡ» тип аталған йүнәлеште башлап ебәрә<ref>{{Cite web|url=http://left.ru/2008/6/biryukov175.phtml|title=Роза Люксембург и «русская революция»|author=Бирюков И., Ивашкина И.|date=2008|publisher=Лефт.ру}}</ref>. 1913 йылда һуғышҡа ҡаршы телмәре өсөн Люксембург бер йыл төрмәгә хөкүм ителә. Һуғыш башланғас, ул һуғышҡа ҡаршы агитация алып бара, "Интернационал"да бер төркөм башында тора. Һуғыш ваҡытында — [[Интернационализм|интернационалист]] булараҡ сығыш яһай, [[Карл Либкнехт]] менән бергә «Спартак союзын» (уның нигеҙендә Германия Коммунистар партияһы булдырыла) төҙөй.
 
1915 йылдың 18 февралендә Майндағы Франкфурт ҡалаһындағы сығышынан һуң Роза Люксембург ҡулға алына һәм бер йыл төрмәлә ултыра. Бер йылдан һуң уны сығаралар, ләкин өс айҙан ул тағы төрмәгә эләгә (1916). Был юлы уны ике йыл ярымға хөкүм итәләр. Ләкин төрмәлә лә Роза агитация һәм пропаганда эшен дауам итә. Ул йәшерен генә һуғышҡа ҡаршы брошюралар, листовкалар һәм саҡырыуҙар яҙа һәм төрмәнән иптәштәренә ебәрә. «Юниус» тигән псевдоним аҫтында ул<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Юниус, автор «Писем Юниуса»}}</ref> «Кризис социал-демократии» тигән брошюра яҙа, был хеҙмәтендә ул [[II Интернационал]]дың тарҡаласағын һәм [[Коминтерн|III Интернационал]] тыуасағын күҙаллай. Владимир Ленин был 1916 йылдың июнендә сыҡҡан брошюраны уҡығас, авторҙың кем икәнен белмәһә лә, уны бик маҡтай<ref name="Harding">''Harding N.'' [https://books.google.de/books?id=o8TMf9Lvn7IC&pg=PA372&lpg=PA372 Lenin’s Political Thought: Theory and Practice in the Democratic and Socialist Revolutions]. — Haymarket Books, 2010. — ISBN 1-931859-89-2. — P. 372.</ref>.
Юл 53 ⟶ 54:
 
{{начало цитаты}}С подавлением свободной политической жизни во всей стране жизнь и в Советах неизбежно всё более и более замирает. Без свободных выборов, без неограниченной свободы печати и собраний, без свободной борьбы мнений жизнь отмирает во всех общественных учреждениях, становится только подобием жизни, при котором только бюрократия остаётся действующим элементом… Господствует и управляет несколько десятков энергичных и опытных партийных руководителей. Среди них действительно руководит только дюжина наиболее выдающихся людей и только отборная часть рабочего класса время от времени собирается на собрания для того, чтобы аплодировать речам вождей и единогласно одобрять предлагаемые резолюции. Таким образом — это диктатура клики, несомненная диктатура, но не пролетариата, а кучки политиканов.{{конец цитаты|источник=''Люксембург Р''. Русская революция. Критическая оценка слабости. 1918}}
[[Файл:RosaLuxemburg2a.jpg|thumb|right|250px| Розы Люксембургтың кәүҙәһе табылған урындағы һәйкәл ( Ландвер-канал,[[Берлин]]]]
[[Файл:Berlin Friedrichsfelde Zentralfriedhof, Gedenkstätte der Sozialisten (Rondell) - Luxemburg.jpg|thumb|right|250px| Фридрихсфельде зыяратында Роза Люксембург ҡәбере]]
Төрмәнән сыҡҡас, Роза Люксембург Карл Либкнехт менән 1918 йылдың декабрендә [[Германия коммунистар партияһы]]ның ойоштороу съезын үткәрә. Либкнехт кеүек Роза Люксембург та Германияла 1918 йылғы Ноябрь революцияһы ваҡытында власҡа килгән Шейдеман (социал- демократ, Веймар республикаһының тәүге премьер-министры) хөкүмәтен ҡолатыуға ҡаршы була, сөнки компартия ул саҡта көсһөҙ була. Ләкин Люксембург 1919 йылдың ғинуарында башланған Берлин эшселәренең хөкүмәткә ҡаршы баш күтәреүе менән ризалаша. Спартаксы (коммунистик хәрәкәт) эшселәр хәрәкәте баҫтырыла. Социал-демократтар Либкнехт яҡлыларҙың эшмәкәрлеге граждандар һуғышына килтереүе бар тип ҡурҡа (совет Рәсәйендәге кеүек). СДПГ-ның төп органы «Vorwärts» Германия коммунистар партияһы етәкселәрен яуапҡа тарттырырға саҡыра. Карл Либкнехт менән Роза Люксембургты тотторған өсөн 100 000 марка аҡса вәғәҙәләйҙәр. Карл Либкнехт менән Роза Люксембургты тоттороусы һатлыҡйән табыла.
 
[[1919 йыл]]дың [[15 ғинуар]]ында улар ҡулға алынғас, катерҙа Берлиндағы [[Моабит]] төрмәһенә алып китеп барғанда Роза Люксембургты конвоирҙарҙың береһе үлтерә. Капитан Вальдемар Пабст һуңыраҡ Роза Люксембургты «Эден» ҡунаҡханаһында ҡулға алып, һорау алғанда фрайкоровсы (үҙе теләп хәрби хеҙмәттә йөрөгән, ополченец) Отто Рунге уға приклад менән бер нисә тапҡыр һуғыуы тураһында һөйләй. Розаны төрмәгә ҡанға батҡан килеш алып китәләр. Уларҙың һөйләүе буйынса катерҙа Ландвер-канал буйлап алып барғанда Тиргартен менән Зоопарк араһында кеше булмаған ерҙә Пабсттың ҡул аҫтындағы флот лейтенанты Герман Сушон ҡатындың башына ата һәм уның үле кәүҙәһен Katharina-Heinroth-Ufer ([[Тиргартен]] районы, Митте округы) урамына яҡын ерҙә күперҙәр араһында каналға ташлай. Һуңыраҡ Пабст Роза Люксембургты үлтерергә рөхсәтте уларға уң социал-демократ оборона рейхсминистры Густав Носке биргәнен һөйләй<ref>[http://www.zeit.de/2014/08/rosa-luxemburg-erster-weltkrieg-pazifismus Erster Weltkrieg: Die Pazifistin Rosa Luxemburg]. // Die Zeit.</ref>. 31 майҙа Ландвер-каналда(Тиргартенда) ҡулһыҙ һәм башһыҙ мәйет табыла, уны Роза Люксембург тип уйлайҙар. 1919 йылдың 13 июнендә уны Фридрихсфельде зыяратында (Берлин) ерләйҙәр. Бында шул уҡ йылдың ғинуарында Либкнехт һәм башҡа баш күтәреүселәр ерләнгән.
 
Тарихсы Исаак Дойчер әйтеүенсә, Люксембургты үлтергәс «Кайзер Германияһы үҙенең һуңғы триумфын байрам итә һәм нацистик Германия үҙенең тәүге триумфын үткәрә». [[ГДР]] осоронда Ландвер-канал буйында Лихтенштейн күпере янында Роза Люксембургҡа һәйкәл ҡуйыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.panoramio.com/photo/69772155|title=Памятник на месте нахождения тела Розы Люксембург через 5 месяцев после убийства.|accessdate=2015-01-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150110213145/http://www.panoramio.com/photo/69772155|archivedate=2015-01-10|deadlink=yes}}</ref> Унда Розаның исеме бронза хәрефтәр менән яҙылған, улар ярҙан каналға төшөп китеп барған кеүек, тағы ла 200 м төньяҡтараҡ Карл Либкнехтты үлтергән ерҙә иҫтәлекле таҡтаташ ҡуйылған<ref>{{Cite web|url=http://www.panoramio.com/photo/76415615|title=Фотография места убийства Либкнехта.|accessdate=2015-01-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150110213044/http://www.panoramio.com/photo/76415615|archivedate=2015-01-10|deadlink=yes}}</ref>. 1926 йылда Фридрихсфельде зыяратында буласаҡ архитектор Людвиг Мис ван дер Роэ 1һәләк булған революционерҙарға һәйкәл ҡуя (1930 йылдарҙа нацистар уны емерә)<ref>{{Cite web|url=http://synthart.livejournal.com/148451.html|title=Памятник Революционерам авторства Мис Ван Дер Роэ.}}</ref>.
Юл 65 ⟶ 66:
[[Файл:Rosa Luxemburg ND2.JPG|thumb|right|250px|<small> [[Neues Deutschland]] гәзите редакцияһы янында Роза Люксембрг һәйкәле. [[Берлин]]. Скульптор {{нп3|Библь, Рольф|Рольф Библь|de|Rolf Biebl}}, 1998—1999</small>]]
[[Файл:The Soviet Union 1958 CPA 2114 stamp (Rosa Luxemburg (1871-1919), German Revolutionary Socialist).jpg|thumb|right|250px| [[СССР]] почта маркаһы. 1957]]
[[FileФайл:DBP 1974 794 Rosa Luxemburg.jpg|thumb| ФРГ почта маркаһы, 1974]]
[[FileФайл:GDR-stamp Arbeiterbewegung 60 1955 Mi. 478.JPG|thumb|ГДР почта маркаһы, 1955]]
ГДР осоронда [[Берлин]]да Митте районынд Розе Люксембург исеме бер майҙанға һәм метро станцияһына бирелә ({{Lang-de|[[:en:Rosa-Luxemburg-Platz (Berlin U-Bahn)|Rosa-Luxemburg-Platz (Berlin U-Bahn)]]}}) (1990 йылда Германия берләшкәс тә был исем һаҡланған). Бынан тыш Германия «Һулдар» партияһы Роза Люксембург исемендәге йәмәғәт фонды булдырған.
 
Бик күп илдәрҙә Роза Люксембург исеме урамдарға бирелгән. Советтар Союзында бер нисә тиҫтә йыл уның хөрмәтенә ҡыҙҙарға Роза исемен бирәләр.
 
== Әҙәбиәт ==
 
Юл 77 ⟶ 79:
 
=== Библиография ===
* {{книга |автор= Блауг М.|часть= Люксембург, Роза|ссылка часть= |заглавие= 100 великих экономистов до Кейнса|оригинал= Great Economists before Keynes: An introduction to the lives & works of one handred great economists of the past|ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= {{СПб.}}|издательство= Экономикус|год= 2008|том= |страницы= 181-183181—183|столбцы= |страниц= 352|серия= Библиотека «Экономической школы», вып. 42|isbn= 978-5-903816-01-9|тираж= 1 500|ref= Блауг}}
* ''Дунаевская Р.'' Роза Люксембург, освобождение женщин и марксистская философия революции ([[1982]])
* ''Лукач Г.'' Роза Люксембург как марксист — глава из книги [http://mesotes.narod.ru/lukacs/Historiiklass/hist-klass-sod.htm История и классовое сознание]
Юл 83 ⟶ 85:
* ''Минутко И.'' Восхождение. Повесть о Розе Люксембург. — {{М.}}: Политиздат, [[1983]]. — 424 с. («Пламенные революционеры»)
* ''Негт О.'' Роза Люксембург [http://www.situation.ru/app/j_art_704.htm : Часть 1]; [http://www.situation.ru/app/j_art_705.htm Часть 2]
* {{книга |автор= Трахтенберг И. А.|часть= Борьба против народничества|ссылка часть= |заглавие= Капиталистическое воспроизводство и экономические кризисы (Очерк теории)|оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= 2-е изд|место= {{М.}}|издательство= Госполитиздат|год= 1954|том= |страницы= 86-8886—88|столбцы= |страниц= 199|серия= |isbn= |тираж= 150 000|ref= Трахтенберг}}
* ''Троцкий Л.'' [http://www.1917.com/Marxism/Trotsky/CW/Trotsky-VIII/VIII-01-05-01.html Мученики Третьего Интернационала]: Политическая биография Розы Люксембург и Карла Либкнехта
 
== Һылтанмалар ==
* [http://www.rosalux.ru/main/index.php Фонд Розы Люксембург в России]
* [http://www.marxists.org/archive/luxemburg/index.htm Архив Р. Люксембург] {{ref-en}}
* [http://shkolazhizni.ru/archive/0/n-25935/ Какой она была — пламенная революционерка Роза Люксембург?]