Ғәрәп аты: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Visem (фекер алышыу | өлөш)
Sherbn (фекер алышыу | өлөш)
32 юл:
Был тоҡом бөтә донъя аттар үрсетеү эшендә бик ҙур әһәмиәткә эйә була. Ул Бөйөк Британияла саф тоҡомло юртаҡ ат, бербер аты ([[Марокко]]), Андалузия аты ([[Испания]]) һәм лузитано тоҡомло ат ([[Португалия]]), липпица аты ([[Австрия]]), шагия аты ([[Венгрия]]), Орлов юртағы,Орлов- Ростопчин аты, стрелец аты (уның бер төрө- Терек аты)([[Рәсәй]]), шулай уҡ ауыр йөк аттары— першерон һәм булон аттары ([[Франция]]).
 
Ғәрәп аты-аты— кеше килтереп сығарған иң боронғо ат тоҡомдарының береһе.<ref>{{Книга|автор=Edwards|заглавие=The Arabian|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=28|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref> Ул Ғәрәп ярымутрауында таралған урындағы сыҙам, еңел һөйәкле ат булған тип иҫәпләнә. Ғәрәп ярымутрауында мәмерйәләрҙә табылған тәүге ат һүрәттәре б.э.т. 2 меңйыллыҡта эшләнгән<ref>{{Статья|автор=|заглавие=Preserving the Arabian Horse in its Ancestral Land|ссылка=https://web.archive.org/web/20080804104227/http://www.saudiembassy.net/Publications/MagSpring97/horse.htm|язык=|издание=Royal Embassy of Saudi Arabia|тип=|год=2007|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}</ref> Нәфис башлы һәм текә ҡойроҡло аттар б.э.т. XVI быуатҡа ҡараған Боронғо Мысыр сәнғәт әҫәрҙәрендә осрай .<ref name=":1">{{Книга|автор=Edwards|заглавие=The Arabian|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=2|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref>
[[Файл:Native Arabian Costume Horse (2668748231).jpg|мини|Ғәрәп аты күргәҙмәләр, конкурстарҙа сығыш яһағанда «кейә» торған «үҙ кейемендә»]]
Ҡайһы бер тикшеренеүселәр ғәрәп аты аттарҙың айырым бер төрө — equus caballus pumpelli төрөнән килеп сыҡҡан тип иҫәпләй<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Книга|автор=Bennett|заглавие=Conquerors|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=4—7|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref>. Ләкин ҡайһы бер ғалимдар «ҡоро һөйәкле» көнсығыш сүллек аттары, хәҙерге ғәрәп аттарының ата-бабалары, йорт аттарынан (Equus ferus caballus) килеп сыҡҡан тип иҫәпләй, ә был тоҡомға хас тышҡы ҡиәфәте тирә-яҡ мөхит тәьҫирендә барлыҡҡа килгән ти<ref name=":2" />. Яңыраҡ ҡына Польша һәм АҠШ-тағы аттар менән ғәрәп аттарының митохондриаль ДНК -һын тикшеренеүҙәренән күренеүенсә, хәҙерге тоҡомдоң ун галлотөркөмдән айырмалары бар (гетероген). Хәҙерге тоҡомдоң сафлығы тураһындағы фекер һуңғы 200 йыл арауығында ғына иҫбатлана.<ref>{{Книга|автор=Głażewska, Iwona|заглавие=Speculations on the origin of the Arabian horse breed|ответственный=|издание=|место=|издательство=Livestock Science|год=2010|страницы=49—55|страниц=|isbn=1871-1413.|isbn2=}}</ref>
 
Хәҙерге ғәрәп аттарының ата-бабалары башта ҡайҙа йәшәгәнлеге тураһында төрлө фекер әйтелә. Бик күп тикшеренеүселәр
« тәүге ғәрәп аты» ''Уңдырышлы ярымай'' (Египет, Көнсығыш Урта диңгеҙ буйы, Месопотамия) тип аталған өлкәнең төньяҡ сигенән килгән тип иҫәпләй.<ref name=":2" /> ''Уңдырышлы ярымай'' илдәрендә ат һүрәте төшөрөлгән бик боронғо тормош-көнкүреш кәрәк-яраҡтары табылыуы ошо турала һөйләй, ә Ғәрәп ярымутрауында ат һүрәттәре тик б.э.т.1800-2000 1800—2000 йылдарҙа ғына күренә башлай<ref name="автоссылка1">{{Статья|автор=|заглавие=Discovery at al-Magar|ссылка=https://web.archive.org/web/20180414060048/http://archive.aramcoworld.com/issue/201203/discovery.at.al-magar.htm|язык=|издание=Saudi Aramco World|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}</ref> Ҡайһы бер ғалимдар ғәрәп атының тыуған иле тип әлеге [[Йемен]]де атай, сөнки ул заманда был яҡтарҙа яҡшы тәбиғи көтөүлектәр булған.<ref name=":3">{{Статья|автор=|заглавие=Arabian|ссылка=https://web.archive.org/web/20071023073344/http://imh.org/museum/breeds.php?pageid=8&breed=10&alpha=One|язык=|издание=International Museum of the Horse. Kentucky Horse Park.|тип=|год=2007|месяц=October|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}</ref>
2010 йылда Сәғүд Ғәрәбстанының көньяҡ- көнбайыш яғындағы Әл- Мәғәрҙә ат төшөрөлгән б.э.т. 6590-7250 йылдар тирәһендә эшләнгән әйберҙәр табылыуы был фаразды яҡлай.<ref name="автоссылка1" /><ref>{{Статья|автор=Royal Embassy of Saudi Arabia|заглавие=Preserving the Arabian Horse in its Ancestral Land|ссылка=https://www.saudiembassy.net/Publications/MagSpring97/horse.htm|язык=|издание=Royal Embassy of Saudi Arabia|тип=|год=2007|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}</ref>
 
Был яҡтарҙағы ҡырыҫ тәбиғәт, бәҙәүҙәрҙеңбәҙәүиҙәрҙең күсмә мәҙәниәте был атты булдырыуҙа төп ролде уйнаған. Сүллек аттары талымһыҙ, сыҙам, ҡоролоҡ хөкөм һөргән сүллектәрҙәге шарттарға, тәүлек эсендә температура үҙгәреп тороуына яраҡлашҡан булырға тейеш.<ref name=":4">{{Книга|автор=Archer|заглавие=Arabian Horse|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=2—4|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref> Һуғыш ваҡытында көтөүлектәр һәм һыу булмаған ерҙәрҙә бәҙәүҙәр аттарын финик емешен ашатҡан һәм бейә һөтөн эсергән.<ref name=":1" />
Бәҙәүҙәр тормоштарын дөйә һәм аттарһыҙ күҙ алдына ла килтерә алмаған. Ғәрәп атын улар яугир дуҫтары итеп тәрбиәләгән- улар йылғыр, сыҙам, аҡыллы.<ref name=":4" /> Күп осраҡта дошманға һөжүм итеү йәшерен булғанлыҡтан бәҙәүҙәр һуғыш ваҡытында бейәләрҙә сапҡан, сөнки бейәләр тынысыраҡ, артыҡ тауышланып бармай, кешнәп яугирҙарҙың урынын һатамайһатмай.<ref name=":1" /> Йылҡыларҙы ат ҡараҡтарынан йәшерер өсөн, тәбиәғәт ҡазаһынан ҡурсалау өсө иң ҡиммәтле аттарын төнгөлөккә бәҙәүҙәр үҙ сатырҙарына индергән.<ref>{{Статья|автор=Schofler|заглавие=Daughters of the Desert|ссылка=https://www.usef.org/errors/not-found|язык=|издание=Equestrian Magazine|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}</ref>
 
=== Төрҙәренең килеп сығышы ===
Быуаттар буйына бәҙәүиҙәр һәр бер аттың килеп сығышын телдән генә һөйләгәндәр. Иң саф ғәрәп атын Асил (аҫыл) тип йөрөткәндәр, уларҙы «аҫыл» булмаған аттар менән ҡушыу тыйылған. Бейәләр һыбай йөрөү, ат үрсетеү өсөн дә тәғәйенләнгәс, айырыуса ҡиммәтле тип һаналған, аттарҙың нәҫеле бейәләр нәҫеле буйынса тикшерелгән . Бәҙәүҙәр алашаларға ышанмаған, айғырҙарҙан яҡшы хәрби ат тәрбиәләүе ауыр тип иҫәпләгән. Шуға күрә айғырҙарҙы һайлағанда уларға талаптар бик ҡаты булған.<ref name=":1" /> Тоҡомдоң саф килеш һаҡланыуы бәҙәүиҙәр өсөн бик мөһим булған. Улар телегонияға ышанған. Улар фекеренсә, бейә ҡасан да булһа «саф тоҡомдан булмаған» айғырға ҡушылһа, бейә үҙе лә, уның һуңынан булған бөтә нәҫеле лә ошо айғыр тарафынан бысранған тип иҫәпләнгән.<ref name=":1" />
Ваҡыт уҙыу менән был тоҡом аттарҙың бер нисә төрө барлыҡҡа килә<ref>{{Статья|автор=|заглавие=The Horse of the Bedouin|ссылка=https://web.archive.org/web/20101119191913/http://alkhamsa.org/education/education/the-bedouin-horse.html|язык=|издание=Al Khamsa Organization|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}</ref> һәм нәҫел бейә яҡлап тикшерелә.<ref>{{Книга|автор=Derry|заглавие=Bred for Perfection|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=104—105|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref> Ғәрәп аттарын үрсетеүселәрҙең Америка ассоциацияһы мәғлүмәтәренә ҡарағанда, башта был тоҡомда биш төр булған: кехейлан, сеглави, абеян, хамдани һәм хадбан.<ref>{{Статья|автор=|заглавие=Horse of the Desert Bedouin|ссылка=http://www.arabianhorses.org/discover/arabian-horses/#Horse%20of%20the%20Desert%20Bedouin|язык=|издание=Arabian Horse Association|тип=|год=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}</ref> XX быуат уртаһынан башлап ғәрәп аттарын үсетеү менән шөғөлләнгән яҙыусы Карл Расаван өс төр генә ғәрәп аты бар тип иҫәпләгән: Кехилан, Сеглави һәм Муники.<ref name=":4" /> Хәҙерге заман митохондриаль ДНК тикшеренеүҙәре хәҙерге бер үк төр бейәләрҙән килеп сыҡҡан ғәрәп аттарының боронғо өләсәләренең бер төрлө генә булмауын күрһәтә .<ref>{{Книга|автор=Bowling|заглавие=A pedigree-based study of mitochondrial d-loop DNA sequence variation among Arabian horses|ответственный=|издание=|место=|издательство=Animal Genetics|год=|страницы=1|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref>
 
«Ғәрәп аты» тигән терминды Яҡын Көнсығышта тәүге тапҡыр беҙҙең эраның 1330 йылдар тирәһендә нәҫел яҙмаларында (шәжәрә,тайра) ҡуллана башлағандар.<ref>{{Статья|автор=Lewis, Barbara S.|заглавие=Egyptian Arabians: The Mystique Unfolded|ссылка=https://web.archive.org/web/20060508005004/http://www.pyramidarabians.com/news/articles/arabianmystique.html|язык=|издание=Arabians. Pyramid Arabians.|тип=|год=2006|месяц=Май|число=|том=|номер=|страницы=|issn=}}</ref> <gallery caption=" Ғәрәп аты төрлө илдәрҙең почта маркаларында" class="center">
Файл: Stamp of Kyrgyzstan 087.jpg|[[Ҡырғыҙстан]] ([[1995]])
Файл: Stamp of Kyrgyzstan 092.jpg|Ҡырғыҙстан (1995)
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Ғәрәп_аты» битенән алынған