Ижек: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Alfiya55 (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
Alfiya55 (фекер алышыу | өлөш) |
||
7 юл:
Ҡайһы бер телдәрҙә, мәҫәлән, [[Рус теле|рус]], [[Инглиз теле|инглиз]], [[Француз теле|француз]] телдәрендә, ижек һүҙҙең мәғәнәүи йөкмәткеһе менән морфологик бүленешенә бер ниндәй ҙә йоғонто яһамай. Бындай телдәрҙә ижектәрҙең сиктәре күсеп йөрөй һәм төрлө модификацияла төрлөсә үҙгәрә ала, был ваҡытта морфемаларға ла, грамматик формаларға ла бәйле булмай. Әйтәйек, рус телендәге ''дом'' һүҙе бер ижектән тора, тамыр тотошлай ошо ижек эсенә инә, ә ''дома'' формаһында ижек тамырҙың бер өлөшөн генә үҙ эсенә ала, тамырҙың һуңғы өнө ялғау менән берләшә лә икенсе ижекте яһай. Ҡайһы берҙә, мәҫәлән, француз телендә, ижек ике үҙаллы һүҙҙең береһенең аҙағын, икенсеһенең башын берләштерә ала.
Ижек тотороҡло берәмек булған телдәр ҙә бар. Телмәр ағышында ижектәрҙең составы һәм сиктәре бер нисек тә үҙгәрмәй. Бындай телдәр — [[Ҡытай теле|боронғо ҡытай теле]], [[вьетнам теле]]. Был телдәрҙе ижекле төҙөлөшлө телдәр тип йөрөтәләр. Уларҙағы ижек тотороҡлолоғо шуға бәйле: ижек айырым морфеманы сағылдырыу сараһы булып тора һәм ғәмәлдә иң бәләкәй фонологик берәмеккә әүерелә. Бындай ижек силлабема тип билдәләнә.
Ижек уны яһаусы өндән, нигеҙҙә, һуҙынҡынан (ул һыҙмала 'Г' менән билдәләнгән), һәм уны уратҡан башҡа өндәрҙән, башлыса тартынҡыларҙан ('С'), тора.
Ижек башындағы тартынҡылар – инициаль, ижек аҙағындағы тартынҡылар – финаль, а ижекте яһаусы урталағы өн үҙәк йәки түбә тип атала. Үҙәк менән финаль бергә рифма
Үҙәк – ижектең мотлаҡ элементы; инициаль йәки финаль булһа ла, булмаһа ла ярай:
{| class="wikitable"
|+
Һәр конкрет телдең ижек төҙөлөшөнөң үҙ үҙенсәлектәре бар һәм теге йәки был өндәрҙең айырым позицияларҙа ҡулланыла алмауы ихтимал. Ҡайһы бер телдәрҙә инициаль мотлаҡ (къхонг, вьетнам), икенселәрҙә финаль юҡ (ньянджа, таити). Мотлаҡ финалле телдәр юҡ [2].▼
! style="padding-left:2em;padding-right:2em" | Слог !! style="padding-left:2em;padding-right:2em" | Инициаль !! style="padding-left:2em;padding-right:2em" | Ядро !! style="padding-left:2em;padding-right:2em" | Финаль
|-align='center'
| дом || д || о || м
|-align='center'
| принц || пр || и || нц
|-align='center'
| из || || и || з
|-align='center'
| на || н || а ||
|-align='center'
| у || || у ||
|}
▲Һәр конкрет телдең ижек төҙөлөшөнөң үҙ үҙенсәлектәре бар һәм теге йәки был өндәрҙең айырым позицияларҙа ҡулланыла алмауы ихтимал. Ҡайһы бер телдәрҙә инициаль мотлаҡ (къхонг, вьетнам), икенселәрҙә финаль юҡ (ньянджа, таити). Мотлаҡ финалле телдәр юҡ
Мәҫәлән, ҡайһы бер телдәрҙә, һуҙынҡыларҙан таш, ижек яһаусы үҙәк вазифаһын сонанталар йә шаулы тартынҡылар ҙа башҡара ала. Мәҫәлән, чех телендә ижек яһаусы сонанталар йыш осрай: vlk, vr|ba.
Ошо рәүешле үк һуҙынҡы өндәр ижектең периферияһын да төҙөй ала; был осраҡта улар ижекһеҙ
== Ижектәрҙең классификацияһы ==
Ижектәрҙе квалификациялауҙың ике варианты киң таралған. Береһе – һуңғы өн буйынса, икенсеһе – һуҙынҡылар һаны буйынса квалификациялау.
I. Һуңғы өн буйынса ижектәр
1. асыҡ, йәғни ижек яһаусы өнгә бөтә һәм артҡы периферияһыҙ;
2. ябыҡ
Ҡайһы бер телдәрҙә ике вариант та киң ҡулланыла, икенселәрендә ябыҡ
II. Һуҙынҡылар һаны буйынса ижектәр
1. оҙон, йәғни составында оҙон һуҙынҡылы йә бер нисә тартынҡылы
2. ҡыҫҡа , йәғни составында ҡыҫҡа һуҙынҡылы һәм тартынҡылар төркөмөһөҙ була.
Оҙон һәм ҡыҫҡа ижектәр боронғо [[Грек теле|грек]] һәм [[Латин теле|латин]] теләдрендә була. Хәҙерге ваҡытта [[Ғәрәп
== Өндәргә ҡарап бүленеше ==
|