Юҡҡа сығып барыусы төрҙәр: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) |
Һәҙиә (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
3 юл:
'''Юҡҡа сығып барыусы төрҙәр''' ''(англ. Endangered species, EN)'' — һаны ныҡ кәмеп йәки башҡа сәбәптән үлеп бөтөү ҡурҡынысы янаған [[Төр (биология)|биологик төрҙәр]].
[[Юҡҡа сығыу|Юҡҡа сыға барыусы]] төр — таксономик [[Төр (биология)|төр]], ләкин [[Төр (биология)|төр]] эсендә айырым төркөм дә булырға мөмкин .Мәҫәлән, төрсә(подвид). [[Халыҡ-ара тәбиғәтте һаҡлау союзы ]] (ХТҺС) Юҡҡа сығып барыусыларға барлыҡ организмдарҙың 40 % -ы инә тип бара (2006 йылғы мәғлүмәттәр).<ref name= "ВСОП">[https://web.archive.org/web/20060630054235/http://www.iucnredlist.org/info/tables/table1 Статистика Красного списка, 2006.]</ref> (Иҫкәрмә: Халыҡ-ара тәбиғәтте һаҡлау берекмәһе(ХТҺБ) ниндәйҙер дәрәжәлә хәүеф янаған бөтә төрҙәр тураһында ла мәғлүмәт йыя.)
Элек был турала бер кем дә борсолманы. Тиреһе, ите өсөн күпме кәрәк, шул хәтлем хайуандарҙы үлтерҙе. Халыҡ һанының артыуы, алыш-бирештең үҫеүе айырым төрҙәрҙең юҡҡа сығыуына килтерҙе.
Тик [[XVI быуат]] уртаһына ҡарай ғына һунар биләмәләренең бушауын күреп, йәнлектәрҙе аулауға сикләмәләр индерә башланылар. Әлбиттә, сикләү икенсе маҡсатты күҙ алдында тота: йәнлектәрҙең һанын тергеҙеү менән һунарҙы дауам итеүҙе.
Ә инде төрҙәрҙе ҡырыуҙан, бөтөнләй юҡҡа сығыуҙан ҡурсалаусы тәүге тыйыуҙар XIX быуаттың аҙағында ғына, Европаның үҙендә лә ҡайһы бер төрҙәр юҡҡа сыҡҡас ҡына индерелә башлай. Зубрҙар юҡҡа сыға яҙа, 1627 йылда — тур, 1918 йылда тарпан юҡ була.
Күп илдәрҙә айырым төрҙәрҙе һаҡлауға йүнәлтелгән закондар бар. Мәҫәлән, һунар итеүгә, ер ҙләштереүҙә сикләүҙәр йәки [[ҡурсаулыҡтар]] булдырыу. Ысынында, хәүеф янаған төрҙәрҙең бик әҙе генә юридик яҡтан яҡлау ала. Күпселеге иһә, йәмәғәтселектең күҙ уңына эләкмәй ҙә, яйлап ҡына юҡҡа сыға барыу өҫтөндә.
Һуңғы 150 йыл эсендә күп төрҙәрҙең юҡҡа сығыуы борсоу һала. Төрҙәрҙең юҡҡа сығыу тиҙлеге, Ер тарихының алдағы бөтә дәүерҙәренән 10-100 тапҡырға арттҡан.Әгәр ошо темп һаҡланһа, көсәйһә,алдағы ун йыллыҡта юҡҡа сығыусы төрҙәр миллионлап буласаҡ<ref>[http://www.sciencemag.org/content/269/5222/347 S.L. Pimm, G.J. Russell, J.L. Gittleman, T.M. Brooks, «The Future of Biodiversity», Science, 21 July 1995, Vol. 269 no. 5222 pp. 347—350, DOI: 10.1126/science.269.5222.347.]</ref>.
Күпселек кешеләр айырым [[имеҙеүселәр]]ҙе йәки [[ҡоштар]]ҙы һаҡлау өсөн теләктәшлек белдерһәләр ҙә, иң мөһим [[Экология|экологик]] проблема булып экосистемаларҙың тотороҡлоғына янаған хәүеф тора. Экосистеманы, мөхитте һаҡламайынса, төрҙәрҙе һаҡлап ҡалып булмай. Экосистемала аҙыҡ сылбырының иң мөһим быуыны булып торған төрҙәре юҡҡа сыға.
{{Фоторяд|Siberischer tiger de edit02.jpg|Moscow zoo white tiger.jpg|ш1=290|ш2=250|текст=Һулда: Амур юлбарыҫы, юлбарыҫ төрсә. [[Юлбарыҫ]]тар — [[Юҡҡа сығып барыусы төрҙәр|юҡҡа сығып барыусы]] [[хайуандар]], ә амур юлбарыҫы хәле бигерәк тә киҫкен<br />Уңда : Аҡ юлбарыҫ}}
== Төрҙәр юҡҡа сығыу ниндәй эҙемтәләргә килтерә ==
'''Борсолоуға дүрт сәбәп бар:'''
# Биологик берәмек булараҡ төр юҡҡа сыға;
# Экосистеманың тотороҡлоғо боҙола;
Юл 20 ⟶ 28:
Төрҙең юҡҡа сығыуы тәбиғәтте ярлыландыра. Әхлаки яҡтан ҡарағанда ла, тәбиғи мөхитте һаҡлау кешелектең бурысы. Ерҙәге һәр тереклектең йәшәүгә хоҡуғы бар. Экосистемала тотороҡлоҡ боҙолоуы аҙыҡ сылбырының өҙөлөнеүенән башлана. Бер төр юҡҡа сыҡтымы, икенсе төрҙәпуляция тулҡындарында һикереш башлана. Был хәлдә экосистема ҡырҡа үҙгәреш кисерергә, хатта кире ҡайтҡыһыҙ үҙгәрергә мөмкин.
'''Дүртенсе сәбәп иң нескәһе.''' Сөнки, һәр төр үҙенә хас ҡына генетик материал(уникаль). Ҡабатланмаҫ үҙ [[ДНК]]-һы менән үҙенә хас ҡына химик матдәләр эшләй. Мәҫәлән, үҙәк Китай
Төрҙәрҙең юҡҡа сығыуы тәбиғи һайланыш (миҫал, голоценда төрҙәрҙең күпләп ҡырылыуы) һөҙөмтәһендә лә булыуы мөмкин. Тик хәҙерге юҡҡа сығыуҙар үҙенә бер башҡа.Әгәр элек ул физик сәбәптәргә бәйле булған: ер ҡабығы шылыу, вулкан атылыу, метеориттар ҡолауы, күк есемдәре бәрелеү, климат үҙгәреүе.
Хәҙерге юҡҡа сығыуҙар бынан 100 000 йыл элек тирәһе, кешенең планета буйлап таралыуы, кеше эшмәкәрлегенән экосистемала көйләнештең боҙолоуы, йәшәү мөхиттәренең емерелеүе менән башланған. 100 000-дән 10 000 йыл элекке арауыҡ алтынсы юҡҡа сығыуҙың '''«беренсе фазаһы»''' тигән исем алған<ref name="bbc">[http://www.bbc.com/russian/science/2015/06/150620_earth_new_extinction_era Ученые: Земля вступает в новую фазу вымирания — BBC Русская служба]</ref>.
'''Икенсе фаза''' — 10 000 йыл элек [[ауыл хужалығы]] барлыҡҡа килеүенә бәйле. Хайуандарҙы ҡулға эйәләштереү башлана. Шулай итеп, кеше мөхитте үҙ мәйеленә үҙгәртеп йәшәргә һәләтле төр булараҡ таныта. Урындағы экосистеманан ситкә сығып йәшәй алыуы, популяция һанын сикләмәй арттыра алыуы, мөхиткә ҙур баҫым яһап, уны емереүгә алып килә: тропик урмандарҙы ҡырыу, рифтарҙы емереү, башҡа йәшәү мөхиттәрен юҡ итеү, төрҙәрҙе артыҡ тотоноу, экосистемаға сит төрҙәрҙе индереү, тупраҡты бысратыу, парник эффекты.<ref name="bbc">[http://www.bbc.com/russian/science/2015/06/150620_earth_new_extinction_era Ученые: Земля вступает в новую фазу вымирания — BBC Русская служба]</ref> Ҡайһы бер төрҙәр күҙ алдында юҡ ителә. Мәҫәлән, Стеллер һыйыры тәмле ите өсөн 30 йыл тирәһе арауыҡта юҡҡа сыға.
Юл 57 ⟶ 67:
==Төрҙәрҙе һаҡлау ==
Заказник билдәле ваҡытҡа һунарҙы тыя. Эшмәкәрлеге популяцияның һанын тергеҙеүгә йүнәлтелә. Кеше ул биләмәгә иркен кереп йөрөй алһа ла, хужалыҡ эшмәкәрлеге тыйыла.
Юл 75 ⟶ 85:
Күп осраҡта төр насар һаҡланғанға түгел, ә һаҡлау дөрөҫ ойошторолмауҙан юҡҡа сыға. Мәҫәлән, гөбөргәйелдәрҙән Rafetus vietnamensis төрө киҫкен хәлдә дүрт кенә бөртөк тороп ҡалған. [[Вьетнам]]дағы боронғо риүәйәттәр буйынса Хоанкьем күлендәге был төрҙең ата заттары изгеләштерелгән. [[Ҡытай]] хакимлегенә ҡаршы сығыусы Ле Лой Тхуантхьен ҡылысын тап ошо күлдең гөбөргәйеленән алған һәм еңеүҙән һуң кире ҡайтарып биргән. Күлдең исеме лә шунан: Hồ Hoàn Kiếm-Ҡылысы кире ҡайтарылған күл. Тағын бер ата гөбөргәйел [[Ханой]] эргәһендәге икенсе бер күлдә йәшәй. Ҡалған икәүһе (ата һәм донъялағы берҙән-бер инә зат) Сучжоуҙа (ҠХР). Тик йомортҡалары аталанмауынан ата зат фертил түгел тигән һығымта килеп сыға.Әммә вьетнам йолалары буйынса кейәү янына кәләш үҙе килергә тейеш тип гөбөргәйелде Ҡытайға биргеләре килмәй. Ә Ҡытай Вьетнам үҙ-ара һәм ер өсөн көсөргәнешле хәлгә бәйле (Парасель утрауҙары, Спратли утрауҙары һәм башҡалар) кәләште Вьетнамға биреүҙән баш тарта. Ә инде сперма алырға тырышыу гөбөргәйел өсөн үлем менән тамаланыуы бар. Шулай итеп, был төрҙө ниндәй яҙмыш көтөүе билдәһеҙ<ref>Журнал Вокруг Света, № 8 (2851), август 2011</ref>.
Заттар һаны элеккеһенән тиҫтәләрсә артҡан осраҡта ла, ареалдары күпкә бәләкәй булыуы бар. Мәҫәлән, алыҫ көнсығыш леопарды (40 тирәһе зат) 400000 гектар, йәки 400 квадрат километр биләмәлә йәшәй. Уның да күп өлөше Китайға тура килә. Уларҙың таралыуына ҡалын ҡарҙан ҡурҡыуҙары ҡамасаулай. Әҙ һанлы булыуҙары һәм туған-ара ҡауышыуҙар арҡаһында генетик төрлөлөк бик ярлы. Был, үҙ сиратында лейкемия кеүек нәҫел сирҙәренең ҡалҡып сығыуына булышлыҡ итә.
Урмандарҙы ҡырҡыу, браконьерлыҡ (һөйәктәре көнсығыш медицинаһында юғары баһалана, тиреһенә лә һорау ҙур) ҙур хәүеф булып тора. Леопардтың тәбиғи дошмандары ла бар, амур юлбарыҫы. (отошло яғы-был биләмәлә йәнлектәр ныҡ һаҡлана (ә леопардҡа һунар 1956 йылдан ғына тыйыла). Күпмелер өлөше зоопаркта 1961 йылдан һаҡлана. Йыш ҡына унда икенсе төрсә(подвид) ҡытай леопарды менән ҡауышыуҙар осраштыра. Әммә ғалимдарҙың күпселеге был генетик яҡтан ныҡ ярлыланған популяция өсөн нәҫеллек материалын байытыу сығанағы тигән фекерҙә. Уңышҡа ышанып етмәһәләр ҙә, леопардтарҙы тәбиғи шарттарға әҙерләү өсөн питомниктар төҙөү күҙаллана. Икенселәре, төп көстө ҡырағай популяцияны һаҡлауға йүнәлтеү яғында. Леопард йәшәгән биләмәләрҙә(262000 гектар ерҙә, ареалының 60 %), [[«Леопард ере» милли паркы]] төҙөлә. Бынан алда WWF, 2001 йылдан алып ун йыл буйына тегендә — бында бүлгеләнеп бөткән хужалыҡтарҙан һаҡлау майҙаны булдыра. Унда административ тораҡ, туристик комплекс һәм фәнни объект төҙөлә, алтмышҡа яҡын фотоау (фотоловушка) ҡуйыла. Паркта өс һаҡлау зонаһы — тейелгеһеҙ (бөтә төр, хатта фәнни маҡсатта ла тәьҫир тыйыла), керергә рөхсәт булған зона һәм фәнни зона (ғалимдар өсөн генә).
| |||