Карл Фридрих Гаусс: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
42 юл:
[[1796]] йыл: Гаусс циркуль һәм линейка ярҙамында дөрөҫ ''ун ете мөйөш'' төҙөп булыуын иҫбатлай. Бынан тыш ул дөрөҫ күпмөйөштәр төҙөү мәсьәләһен аҙағына тиклем сисә һәм дөрөҫ ''n''-мөйөштө циркуль һәм линейка ярҙамында төҙөү критерийын таба:
* әгәр ''n'' — ябай һан булһа, ул <math>n=2^{2^k}+1</math> ([[Ферма һандары|Ферма һаны]]) күренешендә булырға тейеш;
* әгәр ''n'' — ҡушма һан булһа, уның ғәҙәттәге тарҡатылыуы ([[каноническое разложение]]) <math>n=2^k p_1\dots p_m</math> төрөндәкүренешендә булырға тейеш, бында <math>p_i</math> — Ферманың төрлө ябай һандары.
 
Был асышы менән Гаусс бик ғорурланған һәм үҙе үлгәс, түңәрәк эсендәге ''унетемөйөштөун ете мөйөштө'' ҡәбер ташына төшөрөргә ҡушҡан .
 
1796 йылдан башлап, Гаусс үҙ асыштарының ҡыҫҡаса көндәлеген алып бара. Уларҙың күбеһен [[Ньютон Исаак|Ньютон]] кеүек баҫтырып сығармай ҡалдырған, ә бит улар араһында ғәҙәттән тыш мөһим асыштар ҙа булған ([[эллиптическиеэллиптик функциифункциялар]], [[неевклидоваЕвклид булмаған геометрия]]һ.б.һәм башҡалар). Дуҫтарына ул тик аҙағына хәтле эшләнеп бөткән эштәрен генә баҫтырып сығарыуы тураһында һөйләй. Уның ҡайһы бер ташлап ҡалдырған эштәре һәм идеялары һуңыраҡ [[Абель Нильс Хенрик|Абель]], [[Якоби Карл Густав Якоб|Якоби]], [[Коши Огюстен Луи|Коши]], [[Лобачевский Николай Иванович|Лобачевский]] һ.б.һәм башҡаларҙың хеҙмәттәрендә донъя күрә. [[Кватернион]]дарҙы ла ул [[Гамильтон, Уильям Роуан|Гамильтондан]] утыҙ йылға алдараҡ асҡан (уларҙы ул «мутациялар» тип атай).
 
Гаусстың баҫтырып сығарған хеҙмәттәре араһында эшләнеп бөтмәгән, әһәмиәте әҙ булған бер хеҙмәт тә юҡ.
52 юл:
1798 йыл: «Арифметик тикшеренеүҙәр» ({{lang-lat|Disquisitiones Arithmeticae}}) тигән шедеврын тамамлай, тик 1801 йылда ғына уны баҫтырып сығара.
 
Был хеҙмәтендә Гаусс ''СравнениеНатураль поһандарҙы модулюмодуле натуральногобуйынса числасағыштырыу'' сағыштырыу теорияһын тәҡдим итә, хәҙерге (ул фәнгә индергән) билдәләр менән, решаютсяирекле сравнениятәртиптәге произвольного порядкасағыштырыуҙар сығарыла, [[КвадратичнаяКвадратик форма|квадратичныеквадратик формыформалар]] тәрәндән тикшерелә, комплексныекомплекслы [[корниберәмектән из единицытамырҙаор]] используютсятөҙөк дляn-мөйөштәр построениятөҙөү правильныхөсөн n-угольниковҡулланыла, изложены свойства [[квадратичныйквадрат вычет|квадратичныхквадрат вычетоввычеттар]], приведеноүҙсәнлектәре доказательствотасуирлана, [[квадратичныйквадрат законвычеттарҙың взаимности|квадратичногоуртаҡлыҡ закона взаимностизаконы]]ның иҫбатланышы килтерелгән һәм и т. дбашҡалар.
 
Гаусс математика — ғилем батшаһы, ә һандар теорияһы — математика батшаһы тип әйтергә яратҡан.
67 юл:
1801 йыл: Петербург Фәндәр академияһының ағза-корреспонденты.
 
1801 йылдан һуң Гаусс, һандар теорияһын ташламай, башҡа фәндәр, бигерәк тә астрономия менән ҡыҙыҡһына башлай. [[Церера (карликоваякарлик планета)|Церера]] кәрлә плантеһын асыу быға һылтыу була ([[1801]]), ләкин Церера асҡандан һуң бик тиҙ юғала. 24 йәшлек Гаусс (бер нисә сәғәт эсендә) ҡатлаулы хисаплауҙар эшләй, бының өсөн үҙе эшләп сығарған иҫәпләү методын ҡуллана {{sfn|Боголюбов|1983|с=121—123}}, бик теүәл итеп «ҡасҡалаҡты» ҡайҙа эҙләргә икәнен әйтә; бер аҙҙан ул ысынлап та шул урында табыла.
 
Гаусс бөтә Европаға таныла. Гауссты бик күп ғилми йәмғиәт үҙ ағзаһы итеп һайлай, Брауншвейг герцогы ғалимға аҡса арттыра, Гаусс астрономия менән нығыраҡ ҡыҙыҡһына башлай.
73 юл:
1805 йыл: Гаусс Иоганна Остгофҡа өйләнә. Уларҙың өс балаһы була, уларҙың икеһе иҫән ҡала — улдары Йозеф менән ҡыҙҙары Минна.
 
1806 йыл:[[Наполеон]] менән һуғыш ваҡытында Гауссҡа ярҙам итеп торған герцог йәрәхәтләнеп, үлеп китә. Гауссты бер нисә илгә, шул иҫәптән Рәсәйгә, [[Петербург]]ҡа ла саҡыралар. [[Александр фон Гумбольдт]] тәҡдиме буйынса Гаусс [[Гёттинген]] профессоры һәм Гёттинген обсерваторияһы директоры итеп тәғәйенләнә. Был вазифаларҙа ул ғүмеренең аҙағынаса ҡала.
 
1807 йыл: Наполеон ғәскәре [[Гёттинген]]ды баҫып ала. Бөтә граждандар ҙа бик ҙур контрибуция түләргә тейеш була, Гаусс та 2000 мең франк түләргә тейеш була. Ольберс менән [[Лаплас]] уға ярҙам тәҡдим итәләр, тик Гаусс уларҙың аҡсаһын алмай; билдәһеҙ Франкфурт кешеһе уға 1000 [[гульден]] ебәрә, был бүләкте ғалим ҡабул итә. Бер аҙ ваҡыт үткәс кенә был ярҙам Гётеның дуҫы—дуҫы — Майнц курфюрстынан булғанын беләләр (ҡайһы берәүҙәр [[Франкфурт]] епискобы ебәргән ти).
 
1809 йыл: яңы шедевр, « Күк йөҙө есемдәре хәрәкәте теорияһы». Ул планеталар орбитаһының үҙгәререүеүҙгәреүе теорияһын яҙа.
 
Өйләнешкәндән һуң дүрт йыл үтеп, өсөнсө бала тыуғандан һуң ҡатыны Иоганна үлеп ҡала. Был Гаусс өсөн бик ауыр йыл була. Киләһе 1810 йылда ул Иоганнаның әхирәте Вильгельмина («''Минне''») Вальдекҡа өйләнә. Бер аҙҙан Гаусстың инде биш балаһы була.
83 юл:
1810 йыл: яңы бүләктәр. Гауссҡа Француз фәндәр академияһының премияһы һәм Лондон король йәмғиәтенең алтын миҙалы бирелә.
 
1811 йыл: яңы [[комета]] килеп сыға. Гаусс тиҙ генә уның орбитаһын иҫәпләп сығара. Комплекслы аналаиз өҫтөнөдә эшләй башлай, унан һуң Огюстен Луи Коши менән Вейерштрасс асҡан теореманы аса, ләкин уны баҫтырып сығармай (интеграланалитик отфункцияның аналитическоййомоҡ функцииконтур побуйынса замкнутомуинтегралы контурунулгә равен нулютигеҙ).
 
1812 йыл: ул саҡта билдәле булған бөтә функцияларҙы тарҡатыуҙы йомғаҡлаусы гипергеометрик рәтте тикшерә .
 
« Мәскәүҙә янғын булған саҡтағы кометаны» (1812, комета «Пожара Москвы») бөтә ерҙә лә Гаусс иҫәпләүҙәре буйынса күҙәтәләр.
 
1815 йыл: беренсе булып алгебраның төп теоремаһын иҫбатлауҙы баҫтырып сығара.
 
=== 1816—1855 йылдар ===
1820 йыл: Гауссҡа [[Ганновер]] короллегендә геодезия эштәрен башҡарырға тәҡдим итәләр. Был эште башҡарыу өсөн ул тейешле хисаплау методтарын эшләп сығара (шулай уҡ иң бәләкәй квадраттар методын ғәмәлдә ҡулланыу методикаһын), был эш фәндең яңы йүнәлешен - Юғары геодезияны булдырыуға килтерә, һәм урындағы ер өҫтөн төшөрөүҙе һәм карталр төҙөүҙе ойоштора {{sfn|Боголюбов|1983|с=121—123}}.
 
1821 йыл: геодезия буйынса эштәргә бәйле Гаусс өҫлөктәр теорияһы (''теория поверхностей'') буйынса эштәрҙең тарихи циклын башлай. Фәндә «гауссоваГаусс кривизнакәкрелеге» тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Дифференциаль геометрияға нигеҙ һалына. Тап Гаусс эштәре Бернхард Риман өсөн «Риман геометрияһы» тураһындағы классик диссертация яҙырға этәргес була.
 
Гаусс эштәренең һөҙөмтәһе- '''«ИсследованияКәкре относительнойөҙҙөргә кривыхҡарата поверхностейтикшеренеүҙәр»''' ([[1822]]). Унда өҫлөк өҫтөндә дөйөм криволинейныйкәкре координаттар иркен ҡулланыла . Гаусс ''конформноеконформлы отображениесағылыш'' методын ары үҫтерә, ул картографияла мөйөштәрҙе һаҡлап ҡала (тик арауыҡты дөрөҫ күрһәтмәй); ул шулай уҡ аэро-, гидродинамикала һәм электростатикала ҡулланыла.
 
1824 йыл: Петербург Фәндәр академияһының почётлы сит ил ағзаһы итеп һайлана.
 
[[Файл:Bendixen - Carl Friedrich Gauß, 1828.jpg|thumb|left|<center>Гаусс 1828 й.</center>]]
1825 йыл: Комплекслы Гаусс бөтөн Гаусс һандарын аса, улар өсөн бүленеү һәм сағыштырыу теорияһын эшләй. (Успешно применяет их для решения сравнений высоких степеней) Уларҙы бик күпюғары дәрәжәләге сағыштырыуҙарҙы сисеүсығарыу өсөн ҡулланауңышлы (?)ҡуллана.
1829 йыл: дүрт битлек «Механиканың яңы дөйөм законы тураһында» ('''«Об одном новом общем законе механики»''') тигән хеҙмәтендә Гаусс механиканың яңы вариацион принцибын нигеҙләй {{sfn|Тюлина|1979|с=178}} — «принципиң наименьшегокәм принуждениямәжбүр итеү принцибы». Был принципты идеаль бәйләнешле механик системаларға ҡарата ҡулланып була һәм Гаусс уны шулай тип билдәләй: «движениеҮҙ-ара системыирекле материальныхрәүештә точек,бәйләнгән связанныхһәм теләһә междуниндәй собойтәьҫиргә произвольнымдусар образомителгән иматериаль подверженныхнөктәләр любымсистемаһының влияниямхәрәкәте, вһәр каждоеҡыҫҡа мгновениеғына происходитваҡыт варалығында, наиболеебыл совершённом,нөктәләр какоебөтәһе тольколә возможно,ирекле согласиибулғандағы схәрәкәт темменән движением,мөмкин какимбулған обладалииң быкамил этиберҙәмлектә точкибара, если бы все они стали свободнымийәғни, тоәгәр естьбик происходитҡыҫҡа сғына наименьшимваҡыт возможнымаралығында принуждением,мәжбүр еслиитеү всараһы качестве меры принуждениясифатында, применённого в течение бесконечноһәр малогонөктәнең мгновениямассаһының, принятьнөктә суммуирекле произведенийбулғандағы массыбиләгән каждойторошонан точкитайпылыуы надәүмәле квадратквадратына величиныҡабатландыҡтары еёсуммаһын отклоненияалғанда, от тогомөмкин положения,булған котороеиң она заняла бы,кәм еслимәжбүр быитеү быламенән свободнойбара»<ref>''Гаусс К.'' Об одном новом общем принципе механики (''Über ein neues allgemeines Grundgesetz der Mechanik'') / Journal für Reine und Angewandte Mathematik. 1829. Bd. IV. — S. 232—235.) // Вариационные принципы механики: Сб. статей / Под ред. Л. С. Полака. — {{М.}}: Физматгиз, 1959. — 932 с. — С. 170—172.</ref>.
 
1829 йыл: дүрт битлек «Механиканың яңы дөйөм законы тураһында» ('''«Об одном новом общем законе механики»''') тигән хеҙмәтендә Гаусс механиканың яңы вариацион принцибын нигеҙләй {{sfn|Тюлина|1979|с=178}} — «принцип наименьшего принуждения». Был принципты идеаль бәйләнешле механик системаларға ҡарата ҡулланып була һәм Гаусс уны шулай тип билдәләй: «движение системы материальных точек, связанных между собой произвольным образом и подверженных любым влияниям, в каждое мгновение происходит в наиболее совершённом, какое только возможно, согласии с тем движением, каким обладали бы эти точки, если бы все они стали свободными, то есть происходит с наименьшим возможным принуждением, если в качестве меры принуждения, применённого в течение бесконечно малого мгновения, принять сумму произведений массы каждой точки на квадрат величины её отклонения от того положения, которое она заняла бы, если бы была свободной»<ref>''Гаусс К.'' Об одном новом общем принципе механики (''Über ein neues allgemeines Grundgesetz der Mechanik'') / Journal für Reine und Angewandte Mathematik. 1829. Bd. IV. — S. 232—235.) // Вариационные принципы механики: Сб. статей / Под ред. Л. С. Полака. — {{М.}}: Физматгиз, 1959. — 932 с. — С. 170—172.</ref>.
 
[[Файл:Göttingen-Gauß-Weber-Monument.01.JPG|thumb|<center>Гаусс и Вебер. Скульптура в Гёттингене.</center>]]