Космогония мифтары

Космогония мифтары (грек. κοσμογονία; κόσμος донъя, ғаләм + γονή тыуыу) — донъяның килеп сығышы, дөйөм алғанда һәм уның өлөштәре, хаостан йыһан барлыҡҡа килеүе тураһында мифтар. Күпселек мифологияларҙың төп башланғыс сюжеты, мифтарҙың төп категорияһы, донъя килеп сығышы тураһындағы мифтарҙың төрө. Космологик күҙаллауҙар менән айырылғыһыҙ бәйләнгән.

Космогония мифтары
Ҡапма-ҡаршыһы	Эсхатологические мифы[d]

Мари мифологияһындағы Кугу-Юмо һәм уның ҡустыһы Йын (Керемет) ата өйрәк образында донъя океаны һыуҙарында Ғаләм тыуҙыра

Космогония мифтары Хаосты (бушлыҡты) тасуирлауҙан, Ғаләмдә тәртип булмауҙан, тәүге стихияларҙың бер-береһенә йоғонтоһонан башлана. Хаостың кәүҙәләнеше йәки хаостың үҙе булып йыш ҡына донъя океаны, иң тәүге саф һыуҙар сығыш яһай. Күп кенә боронғо космогоник мифтарҙа океан менән хаос (бушлыҡ) тиң мәғәнәле һәм бер-береһенән айырылғыһыҙ. Донъяның барлыҡҡа килеүе, яралыуы мифик осорҙа, эмпирик (тарихи) «профан» дәүерҙән алда, унан бүленгән, әммә ритуал аша һәм космогоник мифтар аша, айырым урында — донъя уртаһында ҡабатланып килгән айырым башланғыс сакраль осорҙа бара

Йыһан мифтарында хаостың йыһанға әүерелеү пафосы айырыуса актуаль. Уларҙа йыһан структураһы тураһында космологик күҙаллауҙар сағыла (ғәҙәттә, өс өлөшлө — вертикаль һәм дүрт өлөшлө — горизонталь планда), уның вегетатив (донъя ағасы), зооморф йәки антропоморф моделе һүрәтләнә. Төп стихияларҙың (ут, һыу, ер, һауа) айырылыуы һәм бүленеүе, күкте ерҙән айырыу, донъя океанынан ер ҡабығының барлыҡҡа килеүе, донъя ағасы, донъя тауы урынлашыуы, күктә яҡтыртҡыстар нығытылыуы һ. б., һуңынан ландшафт, үҫемлектәр, хайуандар, кеше булдырыу тураһында бәйән ителә. Донъя беренсе элементтан (субстрат), мәҫәлән, донъя йомортҡаһынан йәки антропоморф бәһлеүән-тәүзаттан барлыҡҡа килеүе мөмкин. Төрлө йыһан объекттарын табыу, хатта урлау һәм мәҙәни герой тарафынан күсереп ултыртыу мөмкин, биологик яҡтан илаһтар йәки уларҙың ихтыяры, уларҙың тылсымлы (магический) һүҙе тыуҙыра.

Космогоник мифтарҙың төп өлөшө булып антропогоник мифтар, тәүге кешенең барлыҡҡа килеүе йәки тәүге кеше парының барлыҡҡа килеүе тураһындағы мифтар тора.

Космогоник мифтар һәм космологик күҙаллауҙар донъяға мифопоэтик ҡараштың башҡа формаларында айырым урын биләй, сөнки ошо хикәйәләүҙәр сиктәрендә кешенең булыуы һәм мифик ижад объекты була алған бөтә нәмәнең барлығы йыһандың арауыҡ һәм ваҡыт параметрҙарында һүрәтләнә.

Ҡайһы бер традицияларҙа космогоник мифтарға структура яғынан донъя бөтөүе тураһындағы эсхатологик мифтар ҡаршы ҡуйыла.

Донъя моделе

Донъя ағасы, донъя уртаһының иң ныҡ таралған презентацияһы. Иггдрасиль, Лоренц Фрёлих

Донъя моделенең мифологик тасуирламаһы уның барлыҡҡа килеүе тураһында хикәйә рәүешендә бирелә. Йыһан менән хаостың көрәше, йыһанлаштырыу — тәртипкә килтереү, хаосты йыһанға әйләндереү, улар араһында көрәш, булдырылған тәртипте һаҡлау, йыһанды тороп ҡалған хаос көстәренән һаҡлау мифтың мөһим компоненты булып тора. Йыһанлаштырыу беренсел океандан ҡоро ер бүленеүе, күкте ерҙән айырыу (улар ир һәм ҡатын-ҡыҙ тәүге заттары булараҡ ҡабул ителә), күк яҡтыртҡыстарының, үҫемлектәрҙең, йәнлектәрҙең һәм кешеләрҙең (балсыҡтан, һөйәктәрҙән, ағастарҙан һ.б. йәки ер аҫтынан сыҡҡан һәм «эшләп еткереү» талап ителгәндәрҙең — өлкәндәргә кеселәрҙең, хоҙайҙарҙың йәки баһадирҙарҙың хаос көстәренә — хтоник заттарға йәки бәһлеүәндәргә ҡаршы көрәше аша тормошҡа ашырылыуы мөмкин. Мифологик йыһанлаштырыу — шулай уҡ йыһан һәм мәҙәни объекттар (ут, һунар һәм хеҙмәт ҡоралдары) эшләү, йолалар һәм ғөрөф-ғәҙәттәр индереү булып тора.

Мифтың тәүге геройҙары — биологик-тылсымлы йыһан объекттарын төҙөгән, ошо йыһан объекттарын кәсепсе булараҡ әҙерләгән демиургтар, әҙәни (шул иҫәптән, тәбиғәтте һәм мәҙәниәтте айыра алмау сәбәпле) йыш осраҡта башҡа донъяларҙан әҙер көйө алған мәҙәни объекттар геройҙары булараҡ тәүге аллалары. Мәҙәни геройҙар ҡайһы берҙә шулай уҡ иблистәрсә-комик ғәмәлдәр башҡара йәки уларға иблистәрсә-комик игеҙәктәр, мифологик алдаҡсылар (трикстерҙар), йыш ҡына уларҙың игеҙәк туғандары ҡаршы тора.

Мифта йыһан «иртә» мифик осорҙа формалаша. Шул уҡ мифологик ваҡытҡа төп мифик ваҡиғалар индерелгән, был мифтың моделен яһау функцияһына яуап бирә. Мифик заман ваҡиғалары — үҙенә ҡарата йыһан кирбесе ул.

Принциптары һәм типологияһы

Кесе Ян Брейгель. «Ерҙе, Айҙы һәм йондоҙҙарҙы барлыҡҡа килтереүсе Алла»

Космогоник мифтар, ҡағиҙә булараҡ, этиологик мифтарға ҡарағанда бик архаик тип әйтерлек түгел һәм нығыраҡ аллаға бағышланған, изге (сакральное).

Космологик күҙаллауҙар Ғаләмдең көнүҙәк, хәҙерге торошо, уның структураһы — йыйылма өлөштәре, ҡоролош өлөштәренең бәйләнеше һәм функциялары, ҡайһы берҙә уларҙың һан параметрҙары (донъя тасуирламаһының синхроник аспекты) тураһындағы төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Космогония мифтары Ғаләмдең барлыҡҡа килеүе хаҡында бәйән итә (донъя тасуирламаһының диахроник аспекты)

Мифопоэтик фекерләүҙә донъяның хәҙерге торошо уның барлыҡҡа килеүе менән айырылғыһыҙ бәйләнгән, сөнки ошо фекерләү сиктәрендә донъя ҡоролошоноң составын һәм уның объекттарының ролен билдәләү һәм аңлатыу донъяның барлыҡҡа килеүе тураһындағы һорауға яуапҡа, ошо объекттарҙың барлыҡҡа килеү сылбырын тасуирлауға (донъяны синхрон һәм диахроник тасуирлауҙың «операция бәйләнеше») тиң. Ике аспект та бер асылдың сағылышы булараҡ ҡабул ителә, сөнки, мифологик фекерләүгә ярашлы, йыһанды барлыҡҡа килтереү һәм ҡороу процесында барлыҡҡа килгән һәм уның составы булып тора, ә йыһан составына ингәне уның үҫеше барышында барлыҡҡа килгән. Шул уҡ ваҡытта космологик күҙаллауҙар тулыһынса космогоник мифтарҙан сығарыла алмай, улар йолаларҙы, тел семантикаһын һ. б. өйрәнгәндә өлөшләтә нигеҙенән үҙгәртеп ҡорола (реконструируются).

Имирҙы үлтереү

Мифопоэтик аң тәбиғәтте (макрокосм) һәм кешене (микрокосм) тиңләштергән йәки яҡынайтҡанға күрә, космологик һәм космогоник өлкәләр айырыуса киң. Кеше тәбиғәт мөхитенән барлыҡҡа килгән, ә донъя, тәбиғәт тәүге кеше тәненән барлыҡҡа килгән. Макройыһанға оҡшаш сифатында кеше космологик схема элементтарының береһе булып тора. Кеше йәмғиәте өлкәһе («мезокосм») шулай уҡ космологик принциптарға нигеҙләнә, әммә кешенең кешелек тормошоноң профан кимәле мифопоэтик аң сиктәрендә юғары ҡиммәттәргә ҡарамай. Социумдың арауыҡ һәм ваҡыт структураһы һәм хәрәкәт итеү ҡағиҙәләре тик изгеләштерелгән, илаһҡа бағышланған (сакраль) донъяла ғына бар, унан ситтә хаос, осраҡлылыҡ һуҙылған. Дөйөм алғанда, мифологияның төп эске мәғәнәһе тәртипкә һалынмаған хаостан ойошторолған йыһанға күсеүҙе тәшкил итә, был иһә архаик космогоник мифтарҙа бар. Был мифтар донъяның дөйөм барлыҡҡа килеүен түгел, ә тәбиғи һәм социаль тәртиптең барлыҡҡа килеүен — айырым хайуандар, тәбиғәт күренештәре, йолалар һ. б. барлыҡҡа килеүен тасуирлай. Был күсеү айырыуса үҫешкән мифологияларҙа космогоник мифтар аша асыҡтан-асыҡ (эксплицитно) сағыла. Космологик һәм космогоник өлкәне мифологик аң тарихи тип ҡабул иткән осорға ҡарата тамамлана. Мифологияға ярашлы, социаль институттар рәсмиләштерелгән һәм аныҡ мәҙәни традиция барлыҡҡа килгән. Ләкин «тарихи дәүерҙә» лә космологик донъяға ҡараш өлгө йәки модель әһәмиәтен һаҡлап ҡалыуға өлгәшә. Мифологияның космологик һәм космогоник өлкәһе менән билдәле рәүештә барлыҡҡа килеүе, сәбәптәре һ. б., шул иҫәптән этиологик мифтар һ. б. тураһында бәйән иткән башҡа мифтарҙың структураһы һәм формаһы, шулай уҡ риүәйәт, легенда, сага, хәтирәләр (меморат) кеүек фольклорҙың күп жанрҙары билдәләнә.

Мифопоэтик аңда арауыҡ һәм ваҡыт бер төрлө тип ҡабул ителмәй. Иң юғары ҡиммәт, йәғни иң юғары изгелек донъя барлыҡҡа килгән йәки барлыҡҡа килгән киңлектең һәм ваҡыттың нөктәһенә ҡарай. Был нөктә «донъя үҙәге» (донъя уртаһы) һәм «башта» — был нөктәгә башта һалынған аяҡҡа баҫыу һөҙөмтәһендә ҡалған бар донъяның нигеҙендә ятҡан координаттар. Был тәү башланғыста йолаға, айырыуса яңы йылға күсеүҙе билдәләгән йыллыҡты индергән календарь байрамға бәйле. Традицион яңы йыл йолаһы — ул хаостан йыһанға күсеүҙең сикке көрсөк хәлен моделләштереү. Космологик классификаторҙарға йыш ҡына шәхесләштереү тенденцияһы хас, мәҫәлән, күк-атай, әсә-ер, ҡояш һәм ай — күк туйы тураһындағы мифтың персонаждары. Улар йыш ҡына мифологик мотивтар составына индерелә. Космологик һәм космогоник күҙаллауҙар ике даими вариантты үҙ эсенә ала — «был теге ул» ыңғай принцибы буйынса, һәм кире, «был теге түгел» (мәҫәлән, упаншидтарҙа). Ошо дөйөм космологик принциптар менән Күпселек йолаларҙа космологик күҙаллауҙарҙың әһәмиәтле бер төрлөлөгө билдәләнә.

Космогония мифы, ғәҙәттә, тәүҙә боронғо донъяның барлыҡҡа килеүенә тиклем булған, йыш ҡына хаосҡа оҡшаш булған йәшәйештең юҡлығын һүрәтләй. Бындай хикәйәләүҙәр (нарративтар) төрлө мифологияларҙа ла үтә бер төрлө. Уларҙа йәшәйештең юҡлығын тасуирлаған кеше, үҙен әлеге барлыҡ донъяһы осоронда һүрәтләй, һәм йыһандың тергеҙелеүсе үҫеш юлының һөҙөмтәһе булған, ул юлды яңынан үтеп булмай, әммә ул ваҡыт арауығында дауам итергә һәләтле йәки йыһан һәләкәтендә, мәҫәлән, бөтә донъяны һыу баҫыу арҡаһында тамамланыуы ихтималлығы — йыһандың этаплап барлыҡҡа килеүе һәм үҫеше тураһында бәйән итә.

Донъяның дөйөм схемаһында горизонталь яҫылыҡ үҙәге сифатында сығыш яһаусы шул уҡ нөктәнән донъяны синхрон һүрәтләү моделе яҡыныраҡ булып тора. Хаосты «артикуляцияланған» йыһан теле менән һүрәтләү һуңғыһы ҡоролмаһының төп элементтары менән сағыштырғанда кире күренештәр бер нисә форманы үҙ эсенә ала. Боронғо Мысыр космогония мифының гелиополь (Эннеада) версияһында фрагмент бар: «Әле күк тә, ер ҙә булмаған. Был урында тупраҡ та, йыландар ҙа юҡ ине. Мин уларҙы шунда Нундан, йәшәйештең юҡлығынан барлыҡҡа килтерҙем. Баҫып торорлоҡ урын тапманым…» — тип әйтә. «Пополь-Вух» мезоамерика эпосы бына нимә хикәйәләй: «Был — барыһы ла билдәһеҙлек хәлендә булғандағы кеүек, барыһы ла һалҡын, бөтәһе лә тын; бөтәһе лә хәрәкәтһеҙ, тыныс; күк киңлеге лә буш… Кеше лә, йәнлектәр ҙә, ҡоштар ҙа, балыҡтар ҙа, крабтар ҙа, ағастар ҙа, таштар ҙа, мәмерйәләр ҙә, тарлауыҡтар ҙа, үләндәр ҙә, урмандар ҙа юҡ ине… — Бергә ҡушылған бер нәмә лә юҡ ине… хәрәкәт итерлек бер нәмә лә юҡ ине… Йәшәрлек, йәшәүгә эйә бер нимә лә юҡ ине…». Скандинавия, ведий, шумер, аккад, йәһүд, грек, себер, полинезия һәм башҡа күп мифологиялар шундай уҡ һүрәтләүҙәр бирә.

Башҡа мифтар, барлыҡҡа килгәнгә тиклемге дәүергә иғтибарын йүнәлтмәй, ә шунда уҡ донъяның ҡушма өлөштәре барлыҡҡа килеү эҙмә-эҙлелеген күрһәтә. Бынан тыш, ҡайһы бер осраҡтарҙа бындай һүрәтләмәләр беренсе типтағы мифтарға индерелгән. Ут, һыу, ер, һауа һәм ҡайһы берҙә эфирға яраҡлы бишенсе стихияға ҡараған элементтарҙан, йәки тәбиғи көстәрҙән йыһанды төҙөү өсөн беренсел материал барлыҡҡа килә. Бындай схема, мәҫәлән, Төньяҡ Америка индейҙары мифтарында һәм ведий мифологияһында бар. Башҡа варианттарҙа, мәҫәлән, скандинавия мифологияһында ут менән һыуҙың һыуыҡ менән тәьҫир итешеүенән донъя барлыҡҡа килеүе тураһында бәйән ителә. Емергес тәбиғәт көстәре (стихия) хаосы составында ҡатнаш була һәм бүленмәй, һуңынан улар айырыла һәм таҙартыла, был космогенез ваҡытында барған элементар космогоник акттарҙың береһе сифатында тасуирлана. Һәр кем, мәҫәлән, ведий мифологияһындағы кеүек, ғәмәл-мотивтар серияһында кәүҙәләнә ала. Башҡа төп космогоник булмаған акттар: йыһан арауығын урынлаштырыу — күкте һәм ерҙе бүлеү, өс йыһан зонаһын булдырыу (мәҫәлән, Вишнуҙың өс аҙымы) һ. б.; йыһан таяуҙарын булдырыу йәки ҡуйыу — мәҫәлән, башланғыс океан уртаһында беренсел ҡатылыҡ, донъя тауы, донъя ағасы һ. б. кеүек аныҡ терәк варианттарын булдырыу; (мәҫәлән, Индраның) Күктә ҡояшты нығытыуы; йыһан зоналары араһында ергә йәки ер аҫтына төшкән илаһтар, ҡанбабалар, шамандар (ҡайһы берҙә күк йәки ер аҫты донъяһында осраҡлы заттар) ғына булдыра алған аралашсылыҡтың барлыҡҡа килеүе. Киңлекте Хоҙай (мәҫәлән, Индра), элемент-стихиялар, төрлө объекттар (ландшаф элементтары, кешеләр, үҫемлектәр, хайуандар), абстракт асылдар (йыһан туҡымаһы, төтөн, күләгә һ. б.) кеүек тулыландырыу; бар булғанды бер бөтөнгә берләштереү һәм бөтөндән айырып алыу — мәҫәлән, алтын яралғы, донъя йомортҡаһы беренсел элемент, йәки, киреһенсә, бер бөтөн алла итеп күҙалланған Ғаләмдең мифологик образында. Был акттарҙың йыйылмаһы космогоник процессты ла, шулай уҡ уның һөҙөмтәһен дә тәшкил итә.

Донъяның барлыҡҡа килеүе модель (идеаль схема) итеп тасуирлана: хаос → күк һәм ер → ҡояш, ай, йондоҙҙар → ваҡыт → үҫемлектәр → хайуандар → кеше → йорт, кәрәк-яраҡ йәки йорт йыһаздары һ. б. Космогония мифтарында донъяның формалашыуы эҙмә-эҙлекле бинар оппозицияларҙың барлыҡҡа килеү һөҙөмтәһе итеп бирелә: күк — ер һ. б., һәм ниндәй ҙә булһа билдәһе яйлап үҫә барған йәки кәмей барған предметтарҙың градуаль сериялары: үҫемлектәр → хайуандар → кешеләр һ. б. тип күҙаллана. Йыш ҡына һан күрһәткестәре — донъя формалашыу этабының теркәү һаны йәки ошо этап барышында барлыҡҡа килгән донъя элементтарының һаны телгә алына. Модель ике вариантты ла бер-береһенә тоташтыра: «беренсе этапта бер объект ике объектты килтереп сығара» — «икенсе этапта ике объект өс объектты килтереп сығара» — «өсөнсө этапта өс объект дүрт объект килтереп сығара» һәм башҡалар. Был схема, ҡытай мәҙәниәтен дә индереп, бер нисә архаик культураға хас — һандарҙың һан һәм тәртип функцияһының бүленешен айырмауҙа сағыла. Тарихтың күп мифтарында, мәҫәлән, гелиополь версияһында һәм шумер версияһында булған тыуҙырыу мифтары схемаларының мифопоэтик логикаһы был структураның нигеҙе булып тора. Һуңғыһында бар булған заттың илаһ-әсәһе Намму Ану (күк) һәм Ки (ер) төйәкләнгән тауға нигеҙ һала. Был персонаждар Энлилде тыуҙырған, ул ерҙең хужаһы булып киткән һәм Ниппурға нигеҙ һалған. Был схеманың тулыраҡ төрө Йәшәйеш китабында яҙылған: «Һәм Алла әйтте: яҡтылыҡ булһын… һәм Алла яҡтылыҡты ҡараңғылыҡтан айырҙы. Алла яҡтылыҡты — көндөҙ, ҡараңғылыҡты төн тип атаны… Һәм Алла әйтте: — Һыу уртаһында ҡоро ер булһын, — тине. Алла ҡоро ерҙе хасил итте, һәм һыуҙы айырҙы… Шунан һуң Алла ҡатыны күк тип атаны… Икенсе көн…» — һәм артабан етенсе көнгә тиклем. Донъяның баштағы хәле былай тасуирлана: «ер иһә буш һәм күренмәй ине, һәм упҡын өҫтөндә ҡараңғылыҡ». Быға оҡшаш структура, ләкин һан тәртбендә түгел, тыуҙырыу тураһындағы мифтың гераклеополь версияһында күренә. Уға ярашлы объекттар түбәндәге тәртиптә барлыҡҡа килгән: күк һәм ер; һауа; үҫемлектәр, хайуандар, ҡоштар һәм балыҡтар; яҡтылыҡ; ғибәҙәтхана; кенәздәр һәм башҡалар. Ҡайһы бер осраҡтарҙа тыуҙырыу тәртибе, һан күрһәткестәренән тыш, төп, йыллыҡ йолаларҙы сағылдырған һорауҙар һәм яуаптарҙың сиратлашыуы ярҙамында күрһәтелә. Мәҫәлән, «Оло Эдда» һорауҙар һәм яуаптар бирә: «Тәүге яуапты бир… Ерҙе нисек яратҡандар, күк нисек барлыҡҡа килгән? — Имир кәүҙәһе ергә…, баш һөйәге күккә әйләнде… — Икенсе яуапты бир…, ай нисек барлыҡҡа килгән…, ҡояш нисек яратылған?» һәм башҡалар.

Урта иран текстары ла шуға оҡшаш структураны күрһәтә («Риүәйәт», «Бундахишн»): тәүгеһе — күкте, икенсеһе — ерҙе аныҡлау, өсөнсөһө — ҡояшты, дүртенсеһе — айҙы хәрәкәткә килтереү һ. б. Шуға яҡын миҫалдарҙы ведий брахмодьялары, космогония темаларына йомаҡтар һәм яуаптар серияһы рәүешендәге ритуалдың һүҙҙән торған өлөштәре бирелә. Бындай схемалар менән шулай уҡ әҙәби эшкәртеү стадияһын үтмәгән традицияларҙағы мифтар билдәләнә. Мәҫәлән, Евразия һәм Төньяҡ Америка халыҡтарында киң таралған сюжетҡа ярашлы, донъяны гагара тыуҙырған һәм ул түбәндәге принцип буйынса ҡоролған: бер ҡош сумған, шунда бер көн ҡалған; уның артынан ике ҡош сумған һәм унда ике көнгә ҡалған һ. б. Һөҙөмтәлә диңгеҙгә ете ҡош сумған, унда ете көн ҡалған, һөҙөмтәлә донъя барлыҡҡа килгән. Космогоник мифтарҙың дөйөм сюжет схемаһы тышҡы, алыҫтан эске, яҡындағы йүнәлештәге хәрәкәтте үҙ эсенә ала: үткәндән алып хәҙергегә, илаһи заттан кешелеккә, йыһандан, тәбиғилектән мәҙәнигә, социалгә тиклем, тәбиғи көстәрҙән әйбергә һәм уға бәйле институцияларға тиклем.

Космогоник мифтарҙың типологияһы был схемаға һәм башҡа ҡайһы бер параметрҙарға нигеҙләнә ала. «Донъя нисек барлыҡҡа килгән?» тигән һорауға яуап бик мөһим. Был параметрҙың башланғыс «мәғәнәһе» булып аңлатма биреүҙән мәхрүм ителгән «шулай ине» формулаһы тора. Донъяның йәки уның айырым өлөштәренең барлыҡҡа килеүе төрлө схемалар буйынса бирелеүе мөмкин. Мәҫәлән, донъяны барлыҡҡа килтереү бер объектты икенсеһенә әйләндереү юлы менән башҡарылыуы мөмкин. Мәҫәлән, Австралия мифологияһының тотемик ата-бабалары дли «арығайнылар», уйламағанда ҡаяларға, убаларға, ағастарға, хайуандарға әйләнде. «Ригведтар» составындағы барлыҡҡа килеү гимнына ярашлы, эволюция һөҙөмтәһендә ҡапыл донъя ярала; Гавайялағы океан мифтары, нгансандарҙың мифтары һ. б. шундай уҡ мотив бирә. Икенсе схема буйынса донъяны тәүге һаҡлаусылар сифатында сығыш яһаған персонаждар — гагара, өйрәк, сумғалаҡ, гөбөргәйел һ. б. Ғаләмде бар итеү өсөн, объекттарҙы арауыҡта күсереп йөрөтөү, табыу йәки урлау юлы менән, ләмдән йәки батҡаҡтан булдырыла. Был материал беренсел океан төбөндә урынлашҡан, уның турала, мәҫәлән, Себер халыҡтары йолалары, бүрәт мифтары, ерле американдарҙың мифтары һ. б. бәйән итә. Тағы ла бер схемала демиург йәки ижадсы алла хәрәкәте менән донъя яралыуын һүрәтләй. Мәҫәлән, йәһүд космогонияһында алты көн эсендә барлыҡҡа килтерелгән һәр нәмә Алла ихтыярынан торған. Маздеизм, манихейлыҡ, ғибәҙәт ҡылыу кеүек диндәр кешегә файҙалы булған изге һәм аҡыллы ижадсы һәм яманлыҡ тыуҙырған яуыз ярышташ хаҡында бәйән итә.

Ижад итеүсенең йәки тыуҙырыусының ғаләм объкттары, аллалар һәм кешеләрҙе биологик тыуҙырыу мотивы киң таралған. Донъяның формалашыу процесы тәбиғи объекттар моделләштергән илаһтарҙың барлыҡҡа килеү сылбыры рәүешендә күрһәтелергә мөмкин. Мәҫәлән, аккад, көнбайыш-семит, хетт-хуррит, грек традицияларында илаһи быуындарҙың алмашыныуы, был быуындарҙың үҙ-ара көрәше йыш тасуирлана. Йыш ҡына ғәҙәти булмаған рәүештә тыуҙырыла. Мәҫәлән, ижадсының кәүҙә өлөштәренән яңы илаһтарҙың барлыҡҡа килеүе тасуирлана. "Зәңгәр китап"та әйтелгәнсә, Барлыҡҡа килтереүсе үҙе юғалыуы, әүерелеүе йәки һәләк булыуы, йәғни үҙен башҡа аллалар ҙа үлтереүе мөмкин. Боронғо һинд мифологияһында Пуруша, шулай уҡ Ману, скандинав мифологияһында — Имир, "Күгәрсен китабы"нда — Әҙәм, ҡытай мифологияһында Пань-гу үлтерелә. Ерле американдарҙың мифтарында һәм Океания мифологияһында шуға яҡын сюжеттар осрай. Башҡа ғәҙәти булмаған тыуҙырыу ысулы — кикереү, сәсеү аша. Мысыр мифологияһында Атум үҙенең орлоғон йота, Шу һәм Тефнутты сәсә. Донъяның шайыҡтан барлыҡҡа килгәнен һүрәтлә ҙә мөмкин. Алла иһә объекттарҙы үҙенән алырға мөмкин. Физик тыуҙырыу, бер нәмәнән барлыҡҡа килтереү сифатында түгел, ә илаһтың рухи эманацияһы принцибы буйынса төшөнгәнгә. Был, булмағанды булдырыу түгел, ә илаһтың рухи эманацияһы принцибы буйынса аңлашыла, шуға күрә, һүҙ атамаһы аша объекттар барлыҡҡа килтереүгә яҡынлаша. Мысыр мифологияһында Птах ғаләмде «тел һәм йөрәк» менән барлыҡҡа килтергән. Бойороҡ, талап буйынса тыныслыҡтың барлыҡҡа килеүе яҡын мотив булып тора. Мәҫәлән, маори мифына ярашлы, төп космогоник акттар хайд индейҙары мифында ҡоҙғон бойороҡтары серияһы һөҙөмтәһендә килеп сыға. «Тыуҙырылыу» тип һүрәтләнгән был ижад итеү алымдары мифопоэтик аң сиктәрендә эквивалент сифатында, мәҫәлән, австралия мифологияһында тотем ата-бабаларының әүерелеүе тураһындағы мифтарҙа һәм оҡшаш тыуҙырылыуҙы тасуирлаған башҡа хикәйәләрҙә ҡарала. Төрлө ысулдар бер — береһенә тура килергә йә бер — береһенә күсергә мөмкин. Хайда, луисеньо, сенека, помо, виннебаго һ.б. индейҙарҙың мифологияһында донъя ер әйләнеүе йәки артыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә. Бәлки, йыһан ҡатламдарын эҙмә-эҙлекле үҫтереү аша космогония тураһында әйтеләлер, мәҫәлән, ацтек космогонияһында һәм ҡайһы бер океания мифологияларында, унда йыһан туғыҙ ҡатламдан төҙөлгән, һәм һәр береһе мифик йән эйәләренең айырым төркөмө менән бәйләнешкә инә.

Барлыҡҡа килтереү процесына тыуҙырыусының үҙ башланғысы менән йәки ниндәйҙер үтенескә, ялбарыуға яуап сифатында яһалған ихтыяр акты етәкселек итә ала. Йыш ҡына, айырыуса архаик традицияларҙа, ижади акт хата йәки яңылышлыҡ сифатында эшләнә. Мәҫәлән, Австралия мифологияһында ике кеше һөңгөләрен ерҙән алырға онотҡан; уларҙан мөғжизәле ағастар үҫеп сыҡҡан. Апапокува-тупи-гуарни индейҙарының мифтары оло ағаһы ҡояш, ҡустыһы — айҙың хаталарын төҙәтеү маҡсатында донъяны барлыҡҡа килтереүе тураһында һөйләй. Булдырылған объекттарҙың «матди составы» ғәҙәттә кәүҙә өлөштәренән, теләһә ниндәй тыуҙырыусының һүҙе менән (донъяның аккад мифологияһында Тиамат тәненән барлыҡҡа килгән кеүек, үлгән гиганттың кәүҙәһенән барлыҡҡа килеүе); йәки хаоста ҡатнашҡан элементтарҙан тора. Һуңғы осраҡҡа, атап әйткәндә, Апсу һәм Тиамат тураһында аккад мифтары ҡарай. Шул уҡ төргә донъяның (йыш ҡына хаосҡа тиң) саф боронғо океан һыуҙарынан формалашыуының универсаль мотивы, донъяның күбек, ләм, батҡаҡ кеүек туҡымаларҙан барлыҡҡа килеүе ҡарай. Мәҫәлән, миштек индейҙарының мифтарында — тәбиғи саф океанда йөҙөп йөрөгән күбек һәм ләм, гавай мифында — батҡаҡ; гагара тураһындағы миф мотивы һ. б. бар. Ер, балсыҡ, туҙан кеүек материалдарҙан кеше булдырыуҙың киң таралыу алған мотивы яҡын. Йыһандың Ер-әсәнән барлыҡҡа килгән мотивы осрай. Греция мифтарында донъя йоҡлап ятҡан ерҙе хаостан күтәртеү һәм унан күк тыуыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән; Һиндостандың «Вишну-пурана»һы ерҙе ҡотҡарыу тураһында һөйләй.

Йыһандың формалашыуы йыш ҡына уның донъя йомортҡаһынан йәки уға оҡшаш объекттарҙан, мәҫәлән, ике ҡапҡаслы ҡабырсаҡтан, сәтләүек ҡабығынан үҫп сығыуы тасуирлана. Күп кенә мифтарҙа тыуҙырыусы донъяны төрлө көстәр ярҙамында барлыҡҡа килтерә. Улар донъяның дүрт яғы илаһтары булыуы мөмкин, мәҫәлән, виннебаго индейҙары йолаһында, донъя дүрт туған ярҙамында, Маршалл утрауҙары ҡәбиләләре традицияһында боронғо Лова тәбиғи океанын булдырған дүрт илаһ ярҙамында барлыҡҡа килә. Донъяны рухтар йәки ерҙе күтәреп торған гигант йылан ярҙамында барлыҡҡа килтереп була, ул, мәҫәлән, скандинавтарҙың донъяны уратҡан Ёрмунганды, дагомей мифтарында йәйғор йылан — Айдо-Хведо.

Барлыҡҡа килтереүҙең сикке дәүере — башы һәм аҙағы космогоник мифтарҙың башҡа типологик параметрҙары булып тора. Тыуҙырыу сылбыры ижадсынан башлана, януар йәки мәхлүк менән тамамлана; кеше уның һуңғы быуыны булып тора. Артабан мифик ваҡыт сигенә тиклем дауам иткән кеше һәм мәҙәни герой эше менән бәйле мифтарҙың башҡа серияһы башлана. Космогоник мифтарҙың өс төп параметры сигендә «Кемдер ниндәйҙер ысул менән нимәнелер барлыҡҡа килтергән» схемаһына тап килә.

Үҫеше

Юғары палеолит күҙаллауҙарында кешенең барлыҡҡа килеүе аныҡланмаған, тип һанала. Һунарсы-емеш-еләк йыйыусылар йәмғиәтен өйрәнеүсе филологтар һәм антропологтарға һыуға сумыусы тураһында миф билдәле — 15 мең йыл элек барлыҡҡа килгән һәм шул осорҙағы төньяҡ Евразия һәм Төньяҡ Америка халыҡтары араһында таралған ер һәм йән эйәләренең барлыҡҡа килеүе тураһында мифтар. Ошо мифҡа ярашлы, тәүҙә унда йәшәгән хайуандары менән (уларҙың төрҙәре төрлө халыҡтарҙа төрлөсә айырыла: өйрәктәр, аҡҡоштар, гагаралар, ондатралар, ҡондоҙҙар, ҡыҫалалар һәм башҡалар — бөтә был хайуандар ҙа сумыусылар) һыу ғына булған, улар араһында уңышлы һыуға сумыусы булған, ул бер тапҡыр тупраҡ услап сыҡҡан, шул тупраҡтан ҡоро ер барлыҡҡа килгән, һәм ҡоро ерҙә тереклек йәшәй башлаған.

Игенселәрҙең һәм малсыларҙың һуңыраҡ күҙаллауҙарында кешеләрҙе маҡсатлы йәки осраҡлы рәүештә барлыҡҡа килтергән бик ҙур зат булған. Мәҫәлән, Ҡояш, Ай, йондоҙҙар, ел, тупраҡ, тауҙар, йылғалар, юлдар, ямғыр һәм башҡа нәмәләр Паньгу үлгәндән һуң уның кәүҙә өлөштәренән барлыҡҡа килгән, ә кешеләр уның тәнендә йәшәгән беттәрҙән барлыҡҡа килгән.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Креационизм