Копан

Копан (исп. Copán) — Гондурас территорияһында ҙур археологик ҡаласыҡтарҙың береһе (ҡаласыҡтың һәм уның тирә-яғының боронғо исеме — Хушвинтик). Гондурастың көнбайышында, шул уҡ исемле йылға үҙәненең үҙәк өлөшөндә, шул уҡ исемле ҡаланан бер саҡрым һәм Гватемала сигенән бер нисә саҡрым алыҫлыҡта ята. Беҙҙең эраға тиклем беренсе быуаттарҙа уҡ булған, ныҡ үҫешкән осоронда (беҙҙең эраға тиклем VII—VIII быуаттар) Шукуул батшалығының — хәҙерге көньяҡ-көнсығыш Гватемаланың һәм көньяҡ-көнбайыш Гондурастың территорияларын үҙ эсенә алған боронғо майяларҙың үҙаллы дәүләте үҙәге булған. Копандың бөлгөнлөккә төшөүе, күрәһең, IX быуатта майя дәүләттәренең дөйөм көрсөгө менән бәйле.

Копан
исп. Copán
Культура	Майя
Дәүләт	Гондурас
Административ үҙәге	Шукуупское царство[d]
Административ-территориаль берәмек	Copán Ruinas[d]
Туғандаш ҡала	Куско[d]
Мираҫ статусы	Бөтә донъя мираҫы
Майҙан	15,095 гектар
Бөтә донъя мәҙәни мираҫы исемлегенә индереү критерийы	(iv)[d] һәм (vi)[d]
Копан Викимилектә

Розалила

Тарихы

D стелаһы	B стелаһы	22-се ғибәҙәтхана ишеге	22-се ҡорам мөйөшө

Археологтар мәғлүмәте буйынса, Копан археология ҡаласығы урынында ҙур ауыл эралар аралығында йәшәгән. Беҙҙең эраның 426 йылында Хушвица хакимдары (Караколь ҡаласығы, Белизе) нәҫеленән сыҡҡан К’инич-Йаш-К’ук'-Мо Копан батша династияһына нигеҙ һала. Һуңғы Копан яҙмаларына ярашлы, Копанда ултырырҙан алда К’инич-Йаш-К’ук'-Мо Мексикалағы алыҫ Теотиуаканға хаж ҡыла, унда ул юғары властың инсигнияһын ала. К’инич-Йаш-К’ук'-Мо тоҡомдары Копан менән алдағы 400 йыл дауамында хакимлыҡ итә (барыһы ун алты батша билдәле). Династияға нигеҙ һалыусы ваҡытында төҙөлгән Копан йылғаһы яры буйындағы һарай комплексы, ваҡыт үтеү менән хәҙер Акрополь кеүек билдәле торлаҡтарҙың, ғибәҙәтханаларҙың һәм майҙандарҙың ҙур тупланмаһына әйләнә.

Копан батшалары власы хәҙерге Гондурас һәм Гватемала территорияһындағы күрше тау үҙәндәренә һуҙыла. Копан майя өлкәһенең иң көньяҡ-көнсығышында урынлашһа ла, уның батшалары көньяҡ уйһыулыҡтарҙың башҡа династиялары, шул иҫәптән Тикаль, Караколь һәм Паленке хакимдары менән бәйләнеш һаҡлай, бер үк ваҡытта таулы Гватемаланың хакимдары менән дә контакт булдыра. Копан батшаларына майя ерҙәренең көньяҡ сиктәре менән хакимлыҡты ҡайтарып ҡалдыралар. Был репутация үҙҙәрен «көньяҡ күктең ҡояш бағаналары» тип атаған Копан батшаларының титулдарында сағылған. Батшалыҡтың халҡы туғандаш колониаль чольти телендә һөйләшкән майяларҙы ла, майя булмағандарҙы ла, шул иҫәптән ленканы ла үҙ эсенә ала. Ҡалған майя батшалыҡтарындағы кеүек, һарай яны аҡһөйәктәре «иероглифик майя» йәки «классик чольти» һымаҡ билдәле айырым «абруйлы телдә» һөйләшкән һәм яҙған.

Копан батшалары титулы б) Копан батшалары алтарҙа	6-сы стелала яҙыу, фрагмент

Тыуған көндәр, батшалыҡ итеүҙәр, Копан батшаларының үлемдәре даталарын иҫәпкә алмағанда, ҡаласыҡтың сәйәси тарихы тураһында сағыштырмаса аҙ билдәле. Копанда батша яҙыуҙары, һирәктәрен иҫәпкә алмағанда, сәйәси ваҡиғаларға ҡарағанда, күп иғтибарҙы ритуалдарға бирә. Бәлки, бындай өндәшмәү ҡалыуҙар, урындағы хакимдарҙың майя булмаған хакимдар менән йышыраҡ эш итеүе менән бәйле, ә шул уҡ ваҡытта ҡалған майя батшалыҡтарының ҡыҙыу сәйәси тормошо уларҙы урап үтә. Ярҙамға археология мәғлүмәттәре килә, улар батшалыҡтын үҫешен VII— VIII быуаттың тәүге сирегенә К’ак'-Ути-Виц'-К’авиль («К’авиль- шарлауыҡ ситендәге ут») һәм Вашаклахун-Убах-К’авиль («К’авилдең ун һигеҙ йөҙө») батшалары хакимлығына тура килеүен дәлилләй. Үҫешен хәрби һәләкәт юҡҡа сығара. Киригуа ҡаласығы хакимы, Копан батшалары вассалы һәм туғаны батша К'ак'-Тилив-Чан-Йопат («Йопат күктә ут тоҡандыра») үҙаллылыҡ алырға ҡарар итә. 738 йылдың апрель аҙағында К’ак'-Тилив-Чан-Йопат һәм Вашаклахун-Убах-К’авиль армияһы Коквица урынында һуғыша. Копан армияһы еңелә, Вашаклахун-Убах-К’авиль әсиргә алына һәм ул башы сабып үлтерелә. Киригуаны һәм хаким күҙәтеүе аҫтында булған тау үҙәндәрен юғалтыу менән бергә бындай ҙур еңелеү Копан батшаларының ҡеүәтенә етди зыян була, ун бишенсе Копан батшаһы ваҡытында күпмелер яңырыу кисерһә лә, улар бынан аяҡҡа баҫа алмай

Майяларҙың башҡа күп ҡаласыҡтары кеүек үк, Копан IX быуат көрсөгөнөң ҡорбаны була, уның сәбәптәре әле лә асыҡланмаған, сәйәси тотороҡһоҙлоҡ һәм оҙайлы ҡоролоҡ булыуы ла ихтимал. Ун алтынсы батшаның хакимлығының һуңғы йылдарында батша төҙөлөш эшмәкәрлегенең кәмеүе күҙәтелә, был батшалыҡта иҡтисади хәлдең дөйөм насарайыуын күрһәтә. Копан хакимдарының власы 822 йылдан һуң ғәмәлдә күҙ асып йомғансы юҡҡа сыға. Копандың һуңғы батшаһы Укит-Ток’аның идара итеүенә арналған L алтары өҫтөндәге һырлаусының эше тамамланмай ҡала. Копан Акрополенең һарайҙары һәм ғибәҙәтханалары емерелә һәм яндырыла. Ҡайһы бер периферия тораҡтары киреһенсә ҡыҫҡа ваҡытҡа үҫеш кисерә, был айырым абруйлы ғаиләләрҙең үҙәк властың көрсөгөн үҙ маҡсаттарында ҡулланыуын күрһәтә. власының кризисы тип танылды. Шуға ҡарамаҫтан, вайранлыҡ тиҙ арала бөтә үҙәнгә тарала. Копан яҙмалары буйынса боронғо топонимдарҙың береһе лә беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланмаған, был үҙән халҡының тулыһынса бер тапҡыр алмашыныуы тураһында раҫлай. Испан документтарына ярашлы, XVI быуатта Копандың тирә-яғында халыҡ шул тиклем аҙ була, хатта үҙенең сиркәү мәхәлләһе лә булмай.

Копан батшалары исемлеге (исемдәре һәм идара итеү йылдары)

Копан батшаһы

1. К’инич-Йаш-К’ук'-Мо'^[uk] (426 — 435/437 тирәһе)
2. К’инич-…^[uk] (— 435/437. тирәһе — ?)
3. ...Сәмәһ-Ч (яҡынса 455)
4. Туун-Каб'-Хиш^[uk] (465 тирәһе)
5. Йух-? (476. тирәһе)
6. Муйаль(?)-Холи (яҡынса 485)
7. Б’алам-Не’н^[uk] (—524—532)
8. Ви'-Йо’ль-К’инич^[uk] (532—551)
9. Сак-Лу' (551—553)
10. Ци'-Б’алам^[uk] (553—578)
11. К’ак'-Ути'-Чан^[uk] (553—578)
12. К’ак'-Ути'-Виц'-К’авииль^[uk] (628—695)
13. Вашаклахуун-Уб’аах-К’авииль^[uk] (695—738)
14. К’ак'-Хоплах-Чан-К’авииль^[uk] (738—749)
15. К’ак'-Йипйах-Чан-К’авииль^[uk] (749—763)
16. Йаш-Пасах-Чан-Йо’паат^[uk] (763 — 810 й. һуң)
17. Укит-Тоо'к'^[en] (822 — ?)

Археологик ҡаҙыу эштәре

Казервуд һүрәтендә Н стелаһы

Копан ҡаласығы үҙенең исеме менән Диего Гарсиа де Паласиоға бурыслы, ул 1576 йылда урындағы халыҡ тарафынан «копан» (науатле телендә «күпер») тип аталған боронғо ҡаланың тәүге тасуирламаһын төҙөй. XIX быуаттың 30-сы йылдарында сәйәхәтселәр Дж. Л. Стефенс һәм Ф. Кезервудтың баҫылып сыҡҡан иллюстрациялары һәм яҙмалары Копанға билдәлелек алып килә. Копан монументтарының беренсе системалы документлаштырыуын 1880-90 йылдарҙа Модсли ойоштора, ә археологик тикшеренеүҙәр 1890 йылдарҙа Гарвард Университетының Пибоди музейының дүрт экспедицияһы менән башлана. Тәүге экспедиция Копанға фәжиғәһеҙ булмай: Гарвард экспедицияһы етәкселәренең береһе, Джон Оуэнс, тропик биҙгәгенән вафат була һәм Копандың төп майҙанында D стелаһы алдында ерләнә. XX быуат башында, Спинден һәм Морли Копандың һәм уның тирә-яғының скульптура һүрәттәрен һәм яҙыуҙарын документлаштырырға һәм тикшерергә тәҡдим итә. Карнеги институты 1930-40 йылдарҙа күләмле ҡаҙыу һәм тергеҙеү эштәре башҡара. 1960 йылдарҙан башлап, 1952 йылда нигеҙ һалынған Гондурас Антропологияһы һәм Тарихы Институты Копанды тикшереүҙә төп ролде уйнай һәм өйрәнеүҙең һәм боронғо ҡаланы һаҡлауҙың оҙайлы стратегияһын төҙөй башлай.

Копанды өйрәнеүҙә яңы этап 1970 йылдар башында Америка, Гондурас һәм Европа тикшеренеүселәре ойошторған дисциплина-ара проекттар серияһынан башлана, ойошма төп академик учреждениеларҙан тора, шул иҫәптән Гарвард Университетын, Пенсильвания Университетының Антропология һәм Археология музейын, Пенсильвания Штаты Университетын һәм Төньяҡ Иллинойс университетын үҙ эсенә ала. Тәүге тапҡыр системалы рәүештә ҡаласыҡ үҙәге генә түгел, шулай уҡ Копан йылғаһы үҙәнендәге бөтә боронғо тораҡтар тикшерелә. Копан тикшеренеүселәре ауылдарҙы ғына өйрәнеү түгел, шулай уҡ тирә-яҡ мөхиттең күренешен һәм уның үҙгәреүен аңларға тырыша. 1980-се йылдарҙан башлап, майя яҙмаларын аңлап белеүҙәге уңыштар тарихты өйрәнеүҙә ярҙам итә башлай, ә Копан Акрополенең иң үҙәгендә археологтар ҡаҙған туннелдәр серияһы Копандың тәүге батшалары ваҡытына үтеп инергә мөмкинлек бирә. Копан үҙәген һәм Копан йылғаһы үҙәнендәге ауылдарҙы тикшереү бөгөнгө көнгә тиклем дауам итә.

Копан бөгөн

Копан үҙәге

Төп Майҙан

Туп уйындары өсөн стадион

Көнбайыш ихата яғынан 11-се ҡорам

Розалила

Лос-Сапос

Копан майҙаны — 24 км². Ул төбәктә иң яҡшы үҙенең Археология музейы һәм боронғо ҡоролмалары менән билдәле. Бынан тыш, был археология ҡурсаулығы, ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы объекты булараҡ дәүләт һаҡлауы аҫтында тора. Копандың күркәм монументаль архитектураһы арҡаһында ул «боронғо майяларҙың Афинаһы» тигән исем ҡаҙана

Һаҡланыусы археология зонаһы боронғо ауылдың тик өлөшөн генә биләй һәм тергеҙелгәндәрен дә, шулай уҡ әле өйрәнелмәгән торлаҡтарҙы, ғибәҙәтханаларҙы, майҙандарҙы, баҫҡыстарҙы, юл һәм туп уйындары өсөн стадиондарҙы ла үҙ эсенә ала. Ҡаласыҡ Төп Майҙандан тора, унда күренекле стелалар, шулай уҡ Акрополь кеүек билдәле һарайҙар һәм ғибәҙәтханаларҙың комплексы күтәрелә. Копан династияһының 400 йыл йәшәүе осоронда Акрополь 600х300 майҙаны менән бейек яһалма убаға әйләнә, унда боронғо ҡаралтылар һуңғы батшалар заманында төҙөлгән ҙур ҡоролмалар аҫтына йәшеренеп тора. Комплекстың көнсығыш өлөшө Копан йылғаһынан етди зыян күргән, йылға быуаттар буйына Акрополдең бер нисә террасаһын яйлап йыуа. Археологтар йылға ағышын үҙгәртеүгә һәм ҡаласыҡтың үҙәк өлөшөн артабан емерелеүҙән һаҡлау өсөн байтаҡ көс һала. Йылғалар йыуып, террасаларҙың емерелеүе арҡаһында барлыҡҡа килгән Акрополдең киҫеме ҡаланың архитектура тарихында иң иртә ҡаламдарын өйрәнеүгә башланғыс булып тора.

Батша Вашаклахун-Убах-К'авиль тарафынан 731 йылда 15-се егерме йыллыҡ хөрмәтенә төҙөлгән һәм батшаның үҙен, уның ата-бабаларын, шулай уҡ үҙән аллаһы-һаҡлаусыларын һүрәтләүсе күркәм стелаларҙан тыш Төп Майҙанға килеүселәрҙең иғтибарын туп уйындары өсөн тутыйғоштар менән биҙәлгән стадион, шулай уҡ мөһабәт иероглиф баҫҡыс йәлеп итә, ул Вашаклахун-Убах-К’авиль ваҡытында төҙөлгән һәм ун бишенсе батша К’ак'-Йипйах-Чан-К’авиль ваҡытында яңынан үҙгәртеп ҡорола һәм киңәйтелә. Был баҫҡыс — боронғо майялар ҡомартҡыларындағы иң оҙон күренекле яҙыу (латиница менән баҫма тексттың ике бите тиерлек). Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, был 63 баҫҡыстың тик тәүге 15-е генә үҙенең баштағы торошонда табылған, ә ҡалғандары Карнеги Институты археологтары тарафынан тулыһынса тиерлек буталсыҡ рәүештә тергеҙелгән.

Акрополгә килгәндә, уның Көнбайыш ихатаһы тағы бер иероглифик баҫҡыс менән биҙәлгән. 11-се ҡорам ихатаны төньяҡ яҡтан ҡаплай, ә көнбайышҡа ҡарай Акрополдең иң бейек һәм иң ҙур бинаһы — 16-сы ғибәҙәтхана, тәүге Копан батшалары төрбәләре өҫтөндә төҙөлгән ғибәҙәтханалар серияһының кульминацияһы күтәрелә. 16-сы ҡорам түбәһенә алып барыусы баҫҡыс итәгендә, бөтә ун алты Копан батшаларын һүрәтләүсе Q алтары урынлашҡан, уның өҫтө урындағы батшалар династияһын хәбәр итеүсе яҙыу менән биҙәлгән. Йылға сәбәбе менән акрополдең емерелеүе арҡаһында Акрополдең Көнсығыш ихатаһы төҙөлөштәренең бер өлөшөн юғалта. Көнсығыш ихатаның төньяҡ өлөшөндә ҙур йәнле тау рәүешендә башҡарылған 22-се ғибәҙәтхана, унда Вашаклахун-Убах-К’авилдең тәхет залы булыуы ихтимал, шулай уҡ Пополь Нах бинаһы урынлашҡан, унда ҡайһы бер археологтарҙың фекеренсә, урындағы аҡһөйәктәр советы ултырыштары үткән. Акрополдең Көнсығыш һәм Көнбайыш ихаталарынан көньяҡҡа ҡарай Сементерио кварталы урынлашҡан. Унда Копандың 16-сы батшаһы резиденцияһы һәм уның ғаиләһенең һәм һарай яны кешеләренең күп һанлы торлаҡтары урынлашҡан.

Копанға килеүселәргә архитекторҙар тарафынан Акрополдең тарихын өйрәнеү өсөн төҙөлгән туннелдәрҙең ҙур булмаған секцияһы асыҡ. Шунда уҡ элекке Копан ҡоролмаларының скульптура фрагменттарын һәм Ви-Оль-К’инич ваҡытындағы иероглифик яҙыуҙарҙы күрергә мөмкин. Туннелдең дөйөм оҙонлоғо 4 километрҙан артыҡ, әммә уларҙың күп өлөшө тамашасы өсөн яраҡлаштырылмаған (боронғо бина микроклиматын һаҡлау һәм килеүселәрҙең хәүефһеҙлеген тәьмин итеү күҙлегенән).

1996 йылда Копанда майя скульптураһының шәп музейы асыла, унда ҡаҙыныу эштәре территорияларында табылған монументтар йыйылған, шулай уҡ археология тикшеренеүҙәре һөҙөмтәһендә тергеҙелгән (ЮНЕСКО шарттары үҙенең баштағы урынында боронғо биналарҙың емерелгән секцияларын тергеҙергә рөхсәт бирмәҫ ине) боронғо ҡоролмаларҙың ысын фасадтары ҡуйылған. Музейҙың йөҙөк ҡашы — натураль ҙурлығында тәүге версияһындағы иң боронғо 16-сы ғибәҙәтхананың реконструкцияһы. Майялар был ҡорамды (археологтар Розалила тип атай) һуңғараҡ булған ҡоролма менән тулыһынса ер аҫтында ҡалдыра. Күп һанлы туннелдәр археологтарға бинаның ҡиәфәтен, шул иҫәптән фасадтарындағы биҙәкле рельефтарының төҫтәре менән тергеҙергә мөмкинлек бирә.

Төп Майҙандан 1,5 км көнсығышҡа табан абруйлы майя ғаиләләренең торлаҡ районының — Лас-Сепультурастың емереклектәре һуҙылған. Бында яҡынса 450 ҡәберлек һәм 100-гә яҡын бина ҡаҙылған. Һарай яны кешеләренең резиденциялары ябай халыҡтың бәләкәй торлаҡтары менән йәнәшә тора. Шунда уҡ квартал урынлашҡан, унда, бәлки, килгән Улуа сауҙагәрҙәре йәшәгән.

Ҙур булмаған археология музейы иғтибарға лайыҡ, ул Копан ҡаласығының үҙәгенән бер километр алыҫлыҡта Копан ҡаласығының төп Руинас майҙанында урынлашҡан. Музей экспозицияһы бер нисә иҫ киткес яҡшы стела һәм, ҡаласыҡ үҙәгендә лә, шулай уҡ хәҙерге Копандың Руинас территорияһында ла табылған алтарҙы үҙ эсенә ала. Тик был музейҙа ғына боронғо әйберҙәрҙе һәм Копан ҡәберлектәрендә табылған жадеиттан, саҡматаштан һәм керамиканан башҡа әйберҙәрҙе күрергә мөмкин. Шунда уҡ туп уйындары өсөн һәм уйынсыларҙың төрлө ҡорамал элементтары өсөн Копан стадионының маркерҙары урынлашҡан. Айырым экспозиция бай ерләүҙәр реконструкцияһына арналған, күрәһең, ул ритуаль белгескә йәки «шаманға» ҡарай (ерлә кәрәк-яраҡтары араһында археологтар сихырсылыҡ һәм күрәҙәлек итеү өсөн әйберҙәр тапҡан)

Бөтәһе бер саҡрым алыҫлыҡта ҡаласыҡ үҙәгенән көньяҡтараҡ Лос-Сапос —һырлауҙар һәм яҙыуҙар менән ҡапланған ҡая тоҡомдары урыны, ул яҡынса боронғо «ябай халыҡҡа хас» уңдырышлылыҡ культын аңлатҡан үҙенең әрмәнде скульптура һүрәттәре менән киң билдәле,

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Майя цивилизацияһы
• Чичен-Ица
• Паленке
• Ушмаль

Һылтанмалар

• «Lost King of the Maya» companion site to PBS’s «Nova» television documentary on Copán
• «Hieroglyphs and History at Copán» article by Mayanist epigrapher David Stuart at the Peabody Museum
• Copan Sculpture Museum: Ancient Maya Artistry in Stucco and Stone. Barbara Fash. Published by the Peabody Museum Press. Paperback 2011
• PAPAC, Proyecto Arqueologico para la Planificacion de la Antigua Copan (Copan Urban Planning Project), academic-sponsored project for preservation and documentation of the site

Әҙәбиәт

• Andrews, E. Wyllys, Ed.; Fash, L.. William, Ed. 2004 Copan: The History of an Ancient Май Kingdom. Press Research School of American, Santa Fe
• Bell, Ellen E., Canuto, A. Marcello, Sharer, 2004 Copan Robert J. Classic Early Understanding. University of Museum and Anthropology Archaeology of Pennsylvania, Philadelphia
• Fash, L. 1991 Scribes William, and Kings Warriors: The City and the of Ancient Copán Май. Hudson and Thames, New York
• Martin, Simon, Grube, Май 2000 Chronicle of the Queens Kings and Nikolai: Ancient Dynasties of the the Deciphering Май. Hudson and Thames, London