Кижи погосы

Кижский погост
Кижский погост
	карел. Kiži
Категория МСОП — Ia (Ҡәтғи тәбиғи резерват)
Төп мәғлүмәт
Нигеҙләнгән ваҡыты	1714
Урынлашыуы
	62°04′03″ с. ш. 35°13′24″ в. д.HGЯO
РФ субъекты	Республика Карелия
Яҡындағы ҡала	Петрозаводск, Кондопога, Медвежьегорск
	Кижи погосы Викимилектә

ИлдәРф субъекттары

Кижи зыяраты, Кижи^[1]^[2]^[3]^[4] (шулай уҡ Кижи варианты киң таралған, ҡайһы бер филологтар тарафынан «дөйөм ҡабул ителгән тип атала»; карел. Kiži) — «Кижи» Дәүләт тарихи-архитектура музейы составындағы архитектура ансамбле. Ул Онега күлендәге Кижи утрауында урынлашҡан XVIII—XIX быуатта төҙөлгән ике сиркәүҙән һәм ҡыңғырауҙар манараһынан ғибәрәт. Ансамбль берҙәм кәртә менән уратылған. Рәсәйҙә ЮНЕСКО-ның бөтә донъя мираҫы объекты.

Исеме үҙгәртергә

«Кижи» атамаһы, бер версия буйынса, вепс телендәге kiz (kidz) һүҙенән килеп сыҡҡан тип фараз ҡылына — «мүк (һыу ятҡылыҡтары төбөндә үҫеүсе)» тигәнде аңлата^[2]^[3], башҡа версия буйынса, вепсса kiši — «игрище, уйындар өсөн урын, байрам» тигәнде аңлата тип йөрөтөлә^[4].

Баҫым икенсе ижеккә төшкән исеме киң таралған, әммә Онега аръяғында (Заонежьела) баҫым ғәҙәттә беренсе ижеккә төшөп ҡулланыла.

Дөйөм белешмә үҙгәртергә

1945 йылдың 2 октябрендә Карел-Фин ССР Үзәк Башҡарма комитеты ҡарарына ярашлы Кижи погосы территорияһы Дәүләт ҡурсаулығы тип иғлан ителә.

1966 йылдың 1 ғинуарында Кижи погосының архитектура ансамбле базаһында «Кижи» дәүләт тарихи-архитектура музейына нигеҙ һалына.

Риүәйәттәрҙең береһе буйынса, Преображение сиркәүе балта оҫтаһы Нестор тарафынан бер балта менән генә төҙөлгән. Балта остаһы шундай уҡ мөһабәт ҡоролманы берәү ҙә ҡабатлай алмаһын өсөн, балтаһын күлгә ырғыта.

1990 йылда Кижи погосы ЮНЕСКО-ның Бөтә донья мираҫы исемлегенә индерелә, 1993 йылда Рәсәй Федерацияһы Президенты Указына ярашлы асыҡ һауалағы музейҙың архитектура йыйылмаһы Рәсәй Федерацияһы халыҡтарының айырыуса ҡимммәтле мәҙәни мираҫ объекттары Дәүләт исемлегенә индерелә.

«Кижи» музей-ҡурсаулығы территорияһында урынлашҡан барлыҡ ғибәҙәтханалар Спас-Кижи Патриарх йорты составына инә.

Тарих үҙгәртергә

Спас православие мәхәлләһенең беренсе яҙма сығанаҡтары — XVI быуат Обонежская пятинаһының яҙма китаптары. Спас Кижи погосының стольник А. Б. Бренчанинов һәм подьячий П. Курбатов төҙөгән» Олонецкий өйәҙе ауылдары һәм починкалары менән крәҫтиән һәм яңғыҙаҡ йорттары иҫәпкә алыу һәм баш тартыу кенәгәһендә 1696 йылда яҙылган[6]: "...Спас погосы Кижи күлендә, Кижи утрауында, ә погоста яңы, йылы Богородица Покровы хаҡына сиркәү төҙөлә. Шул ук сиркәүҙә Николай Чудотворец исеменә икона яһалған, Ысын Преображение сиркәүе һәм Богородицаның элекке сиркәүе уҙған 7202 йылда йәшендән янған.…»

Бынан тыш, XVI быуатта Кижи мәхәлләһенә изге апостолдар Петр һәм Павелдың Сандал күлендәге сиркәүҙәре, Бөйөк Губалагы Изге Илья сиркәүе, Троица сиркәүе һәм Клименецкий Изге Троицк монастыры Чудотворец Николай сиркәүе инә.

XVII быуатта Новгород сауҙагәре Семен Гаврилов завод масштабында металлургия производствоһын төзөй башлаған. Баҡыр рудаһын табып, ул 1669 йылда Кижи погосы округында баҡыр-эретеү заводын төзөй башлай. Уның башланғысын Дания тау заводсылары Бутенант һәм Марселис тормошҡа ашырған. 1696 йылда уларҙың өс заводы була (икәүһе Шуньгада һәм береһе Кижиҙа). XVII быуат аҙағына Кижи погосы округында тағын 2 яңы завод асыла.

1775 йылғы губерна реформаһынан һуң, административ-территориаль берәмектәр булараҡ, погослар бөтөрөлә. Кижи мәхәлләһе сиктәре Түбән Новгород наместниклыгының Олонецк өлкәһе Петрозаводск өйәҙенең Кижи улусына ҡәҙәр ҡыҫҡартылған. 1785 йылға алынган мәғлүмәттәргә ҡарағанда, Кижи мәхәлләһендә 2358 кеше йәшәгән булған.

1827 йылға тиклем Кижи мәхәлләһе Архангельск епархияһы ҡарамағында, ә 1827 йылдан яңы төҙөлгән Олонецк епархияһы ҡарамағында була.

1867 йылда Рәсәйҙең Төньяҡ губерналары буйлап сәфәре барышында Олонецк губернаһының Кижи утрауында архитектура академигы Л. В. Даль булып китә.

1885 йылда Киров погосы зыяратында әкиәтсе Трофим Рябинин ерләнә.

Кижи утрауында Иван Билибин (1904 йылда), Игорь Грабарь (1909 йылда) һәм Михаил Красовский (1916 йылда) булып китәләр.

1920 йылда, Октябрь революцияһынан һуң, Кижи погосы сиркәүе архитектура ҡомартҡыһы булараҡ дәүләт иҫәбенә ҡуйыла, әмма дини йолаларҙы башҡарыу дауам ителә. 1920 йылдың 11 авгусындагы 1847 номерлы һаҡлау таныклығына ярашлы Кижи погосы дәүләт һаҡлауына ҡуйыла.

1926 йылдың авгусында реставратор, профессор Игорь Грабарь етәкселегендәге комиссия Кижиҙағы төп ғибәҙәтханаларҙы тикшерә.

1937 йылдың көҙөндә Преображенский сиркәүендә һәм Богородица Покров сиркәүендә хеҙмәт итеү тулыһынса СССР ҮБК Президиумы ҡаршыһындағы Мәҙәниәт мәсьәләләре комиссияһы ҡарары менән туктатыла. 1933 йылда Кижи мәхәлләһенә тәғәйенләнгән рухани Алексей Степанович Петухов (1875-1937) 1937 йылдың 24 октябрендә Карелия АССР-ы НКВД-ның Заонежский районы бүлеге хеҙмәткәрҙәре тарафынан ҡулға алына, «контрреволюцион баш күтәреүселәр төркөмө»ндә ҡатнашыусы булараҡ ғәйепләнә һәм 1937 йылдың ноябрендә атып үлтерелә.

Карело-Фин ССР-ы оккупацияһы осоронда Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында иконаларҙың бер өлөшө погост ҡорамдарынан Финляндияға оҙатыла. Һуңыраҡ иконалар СССР-ға ҡайтарыла.

1949-1966 йылдарда погост ғибәҙәтханаларында реставрация эштәре алып барыла. 1966 йылдың ғинуарында погостың төп дини ҡорамдары базаһында дәүләт тарих-архитектура һәм этнография музей-ҡурсаулығына нигеҙ һалына.

1993 йылда яңынан Кижи православие мәхәлләһе төҙөлә, 1994 йылдың 20 авгусында Богородица Покров сиркәүендә Петрозаводск һәм Олонецкий епискобы Мануил илаһи литургия үткәрә.

2000 йылдың йәйендә Кижи утрауында һәм уның ҡорамдарында Мәскәү һәм Бөтә Русь Патриархы Алексей II, 2010 йылдың ййендә Мәскәү һәм Бөтә Русь Патриархы Кирилл була.

Хәтер үҙгәртергә

1771 йылдағы Кижи ихтилалына таҡтаташ
Т. Г. Рябинин ҡәберендәге таҡтаташ
Рәсәй Почта маркаһы

Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә

Кижи (музей-ҡурсаулыҡтар)
Ихтилал кижский
Төп ғибәҙәтханаһы ағас төрҙәре
Витославлица
Кесе Корела
Покровский сиркәүе (Невский лесопарк) — «Кижи Петербург»
Серафимовка сиркәү (Турнаево) — «Себер Кижи»
Список памятников культурного наследия острова Кижи булып Викигидта
Успение сиркәүе (Кондопога)

Иҫкәрмә үҙгәртергә

↑ Агеенко Ф. Л. Словарь собственных имён русского языка
↑ ^2,0 ^2,1 Кижи // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
↑ ^3,0 ^3,1 Кижи / География. Современная иллюстрированная энциклопедия. Под редакцией проф. А. П. Горкина. — М.: Росмэн, 2006.
↑ ^4,0 ^4,1 Власов В. Г. Кижи // Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства: В 10 т. — СПб.: Азбука-классика, 2004—2009.

Әҙәбиәт үҙгәртергә

А. В. Ополовников Кижи. Изд. 2-е (Изд. 1-1970). — М., Стройиздат, 1976. 159-сы б. (Архитектура ҡомартҡыһы).
Бирюков Н. Архитектура Тарихы. в. (Изд.— 2014).— ИНФРА-М., 2014. 222с. (Кижский погон ансамбле).

Һылтанмалар үҙгәртергә

Из истории Кижского прихода XVI—XX столетий
Музей-заповедник «Кижи» (официальный сайт)
«На глазах у всего мира» реставрация памятников Кижского погоста
Реставрация церкви Преображения грозит ей гибелью. Статья в журнале «Русский репортёр» 2020 йыл 21 сентябрь архивланған.
Чертежи Кижского погоста 2021 йыл 13 май архивланған.
Реставрация Преображенской церкви 2014 йыл 2 май архивланған.
Неизвестный остров. История первая (билдәһеҙ). Архивировано 2 май 2014 года. 2014 йыл 2 май архивланған.
Кижские колокол (билдәһеҙ). Архивировано 2 май 2014 года. 2014 йыл 2 май архивланған.

[ageenko-1] Агеенко Ф. Л. Словарь собственных имён русского языка

[ssgn-2] 2,0 ^2,1 Кижи // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.

[gsie-3] 3,0 ^3,1 Кижи / География. Современная иллюстрированная энциклопедия. Под редакцией проф. А. П. Горкина. — М.: Росмэн, 2006.

[sii-4] 4,0 ^4,1 Власов В. Г. Кижи // Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства: В 10 т. — СПб.: Азбука-классика, 2004—2009.

[1]

[2]

[3]

[4]