Эндрю Карнеги

Э́ндрю Карне́ги (ингл. Andrew Carnegie; 25 ноябрь 1835 йыл — 11 август 1919 йыл) — Америка Ҡушма Штаттары эшҡауары, эре ҡорос сәнәғәтсеһе, мультимиллионер һәм филантроп.

Эндрю Карнеги
ингл. Andrew Carnegie
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	Америка Ҡушма Штаттары
Тыуған көнө	25 ноябрь 1835({{padleft:1835|4|0}}-{{padleft:11|2|0}}-{{padleft:25|2|0}})[…]
Тыуған урыны	Данфермлин[d], Файф[d], Шотландия, Бөйөк Британияның һәм Ирландияның берләшкән короллеге[d]
Вафат булған көнө	11 август 1919({{padleft:1919|4|0}}-{{padleft:8|2|0}}-{{padleft:11|2|0}})[…] (83 йәш)
Вафат булған урыны	Ленокс[d], Беркшир[d], Массачусетс, Америка Ҡушма Штаттары
Үлем төрө	тәбиғи үлем[d]
Үлем сәбәбе	Бронхопневмония[d]
Ерләнгән урыны	Слипи-Холлоу[d]
Атаһы	William Carnegie[d]
Әсәһе	Margaret Morrison Carnegie[d]
Бер туғандары	Thomas M. Carnegie[d]
Хәләл ефете	Louise Whitfield Carnegie[d]
Балалары	Margaret Carnegie Miller[d]
Яҙма әҫәрҙәр теле	инглизсә
Һөнәр төрө	филантроп, промышленный магнат, иҡтисадсы, промышленник, сауҙагәр, эшҡыуар, яҙыусы, фабрикант
Биләгән вазифаһы	ректор[d]
Сәйәси фирҡә ағзаһы	Республиканская партия[d]
Баҫма эштең авторҙашы	Popular Science[d]
Сәнғәт йүнәлеше	патриотизм[d], филантропия[d] һәм невмешательство[d]
Ойошма ағзаһы	Америка фәлсәфә йәмғиәте[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	Библиотечный зал славы[d] Золотая медаль Бессемера[d] почетный доктор Национального автономного университета Мексики[d] (1910) American Library Association Honorary Membership[d] (1899)
Авторлыҡ хоҡуҡтары статусы	авторлыҡ хоҡуҡтарының ғәмәлдә булыу ваҡыты үткән[d]
Эндрю Карнеги Викимилектә

Карнеги Шотландиялағы Данфермлинда тыуған, шунан ата-әсәһе менән АҠШ-ҡа күсә. АҠШ-та уның беренсе эше туҡыу фабрикаһында «бобиналар ҡарауылсыһы» була. Һуңғараҡ ул ошо уҡ фабрикала проекттарҙы теркәүсе була. Шунан йомошсо булып эшләй. Унан һуң телеграф компанияһына юғарыраҡ эш хаҡлы урынға күсә. Һуңынан Питтсбургта Company Steel Carnegie тигән үҙ компанияһын аса. Ул Steel Federal Company һәм башҡа ваҡ компаниялар менән берләштереү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә US Steel^[en].

Хәйриә эшмәкәрлеге менән билдәле. Ул мәҙәниәт өлкәһендә, атап әйткәндә, Нью-Йоркта Карнеги-холлдың төҙөлөшөн финанслай (1891 йылда асыла). Ул мәғариф өлкәһендә Корпорацияһы Карнеги Нью-Йоркта Халыҡ-ара тыныслыҡ өсөн Карнеги Фонды, Вашингтонда Карнеги Институты, Питтсбургта Карнеги-Меллон университеты һәм Карнеги музейы аса.

Карнеги хөрмәтен астероидҡа (671) исем бирелә — Карнегия, уны 1908 йылда Австрия астрономы Иоганн Пализа аса.

Тормошо һәм эшмәкәрлеге

Эндрю Данфермлинда туҡыусылар ғаиләһендә тыуа. Уға исемде атаһы яғынан олатаһы хөрмәтенә ҡушалар. 1836 йылда ғаилә Эдгар-стриттағы ҙур йортҡа күсә .

Яҡшыраҡ тормошҡа өмөтләнеп, 1848 йылда Уильям Карнеги ғаиләһе менән Аллегейниға (АҠШ-тың Пенсильвания штаты) күсергә була. Юлға Джордж Лаудерҙан бурысҡа аҡса алырға тура килә.

1850 йылда Карнеги Питтсбург типографияһына йомошсо булып эшкә инеп, аҙнаһына 2,5 доллар аҡса эшләй башлай. Тиҙҙән оператор итеп ҡуйыла һәм аҙнаһына 4 доллар ала.

18 йәшендә тырыш егетте Питтсбургтағы телеграф бүлеге начальнигы итеп тәғәйенләйҙәр. Уның тимер юл менән ҡыҙыҡһыныуы уға бизнеста уңыш килтерә. Пенсильвания тимер юл компанияһы Америкала иң ҙур компанияларының береһе була. 1855 йылда Карнеги Adams Express компанияһына 500 доллар инвестициялай. Бер нисә йылдан Вудрафф компанияһы акцияларын ала. Яйлап капитал туплап, артабанғы уңыштары өсөн нигеҙ һала.

1860—1865 йылғы граждандар һуғышында Карнеги Вудрафф компанияһының берләшеүен ойоштора. 1861 йылда Карнегиҙы элекке танышы хәрби министр ярҙамсыһы Томас А. Скотт хәрби тимер юл етәксеһе һәм Көнсығышта телеграф берлеге етәксеһе итеп ҡуйҙыра. Ул Төньяҡтың еңеүенә ҙур өлөш индерә.

Карнеги һуғыштан һуң тимер юлдан китеп, эшмәкәрлеген металлургия сәнәғәтенә бағышлай. Питтсбургта The Keystone Bridge Works һәм Union Ironworks аса. Үҙенең тәүге металлургия заводын төҙөй.

Карнеги ғүмеренең ахырын хәйриә менән шөғөлләнеп үткәрә. Шотландияла замокта йәшәй. Бөйөк Британияла һәм Ҡушма Штаттарҙа күп һанлы китапханалар астыра.

Карнеги АҠШ-та, Канадала, Бөйөк Британияла, Австралияла, Яңы Зеландияла, Фиджиҙа бөтәһе 3000-ләп китапхананы финанслай. Ул шулай уҡ Бирмингем университетын нигеҙләүгә 1899 йылда 50 000 £ аҡса бирә. 1901 йылда Питтсбург Технология институтына 2 млн доллар бирә һәм шунса уҡ сумманы 1902 йылда Вашингтонда Карнеги Институтын асыуға һала.

Карнеги 1919 йылдың 11 авгусында Массачусетс штаты Леннокс ҡалаһында ҡурылдай пневмонияһынан вафат була. Уны Нью-Йоркта Йоҡоло Үҙән зыяратына ҡуялар.

Әҙәбиәт

• Водовозов В. В. Карнеджи, Андрью // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Edge, Laura Bufano. Andrew Carnegie: Industrial Philanthropist. — 2004. — ISBN 978-0-8225-4965-9.
• MacKay, J. A. Little Boss: A life of Andrew Carnegie. — 1997. — ISBN 978-1851588329.
• Nasaw, David. Andrew Carnegie. — New York, 2006. — ISBN 978-1-59420-104-2.
• Winkler, John K. Incredible Carnegie. — Read Books, 2006. — ISBN 978-1-4067-2946-7.
• Carnegie, Andrew Autobiography of Andrew Carnegie (неопр.). iBooks (1919).