Йылҡысыҡҡанкүл

Йылҡысыҡҡанкүл — Көньяҡ Уралдың көнсығыш битләүендәге күл. Башҡортостандың Бөрйән районында урынлашҡан.

Озеро
Йылҡысыҡҡанкүл
Морфометрия
Иң тәрән урыны	16 м
Впадающая река	Шүлгән
Урынлашыуы
53°03′58″ с. ш. 57°04′27″ в. д.
Ил	Рәсәй Федерацияһы
РФ субъекты	Башҡортостан
Йылҡысыҡҡанкүл
Йылҡысыҡҡанкүл
Йылҡысыҡҡанкүл Викимилектә

География

Йылҡысыҡҡанкүлдең ярҙары тигеҙ таштарҙан тора. Улар ҡалын булмаған ләм менән ҡапланған. 16 метр тәрәнлектә ятҡан төбө тигеҙ һәм шыма, төбөнән йыраҡ булмаған стеналары тип-тигеҙ. Йылҡысыҡҡанкүл изгеләштерелһә лә, урындағы халыҡ уның һыуын «насар», ти. Ғалим Эрнст Мулдашев һәм уның ғилми төркөмө күл һыуын шишмә һыуы менән сағыштыра. Һыуҙың минераль составы бер нимәһе менән дә айырылмай кеүек, ә бына культура күҙәнәктәрен тикшереү был һыуҙың көслө апоптозға, йәғни күҙәнәктәрҙең үҙенән-үҙе һәләк булыуына килтергәнен раҫлай. Шуның өсөн күлдең һыуын, ысынлап та, «насар» тип һанарлыҡ нигеҙ бар. Күл Шүлгәнташ мәмерйәһенән алыҫ түгел, Аҡбулат (бөткән ауыл) һәм Ғәҙелгәрәй (Шүлгән) ауылдарына яҡын урынлашҡан. Ярҙары ярайһы уҡ текә. Ҡатнаш урман эсендәге ҙур булмаған аҡланда урынлашҡан.

Рекреацион ресурстары

Һыуы буръяғыраҡ, тулҡынланып тора. Күл буйы — ял итеү урыны. Күл тарихы). Күлдән алыҫ түгел Шүлгәнташ мәмерйәһе, турбазалар урынлашҡан. Йылҡысыҡҡан күле башҡорт эпостары «Урал-батыр» һәм «Аҡбуҙат» менән туранан-тура бәйләнгән.

Йылҡысыҡҡанкүл легендаһының хәҙерге заманда йәшәгән варианттары

2009 йылдың 30 майынан 6 июненә саҡлы Бөрйән районына РФА Өфө Фәнни Үҙәге фольклорсыларының ғилми экспедицияһы ойошторола. Ғалимдар Хөсәйенова Г. Р., Юлдыбаева Г. В. хәҙерге заман кешеләренән Шүлгәнташ һәм уның менән бәйле легендаларҙы яҙып ала. 11 ауылда осрашыу башҡорт халҡы ауыҙ-тел ижадының традицион жанрҙары һаман да тере булыуын асыҡлай. Легендалар һәм риүәйәттәр бигерәк тә күп булыуы дәлилләнә. Шулар араһында «Башҡорт халыҡ ижады» күп томлығына индерелмәгәндәре, ташҡа баҫылмағандары ла осрай.

Ғәҙелгәрәй ауылынан Ишморатова Флүзә Йомағужа ҡыҙы Шүлгәнташ мәмерйәһенең атамаһы менән бәйле ҡыҙыҡлы легендалар һөйләй. Икенсе информант Таш өйҙөң (мәмерйәнең) эйәһе бар, тип белдерә. «Һирәк осраҡта уны йә кеше күләгәһе, йә ат күләгәһе итеп күрергә була икән».

Мәмерйә эйәһе тураһында тағы бер легенда яҙып алына: «Һуңғы ваҡытта таң атҡанда Аҡбуҙатҡа атланған Таш өй эйәһен йыш ҡына күргеләйҙәр, тип һөйләйҙәр. Ул нимәгәлер ҡәнәғәтһеҙлек белдерә». «Мәмерйә эйәһен мәмерйә эсендә күреп була. Әгәр башты юғары күтәрһәгеҙ, мәмерйә түбәһенән һеҙгә ике күҙ ҡарай. Был — таш өй эйәһенең күҙҙәре».

Таш өй эйәһе тураһында тағы ла бер легенда бар. Күп кеше элегерәк мәмерйәнең эйәһе бар, ул таш өйөнән сығып йөрөй, тип һөйләй ине. Әсәйем бына нимә һөйләгәйне: «Беҙ, өс кеше, мәмерйә тирәһендә йөрөй инек, арығайныҡ, Шүлгәнкүл янында ял итергә ултырҙыҡ. Ултырып та өлгөрмәнек, шул мәлдә мәмерйәнән атҡа атланған аҡ һаҡаллы ҡарт күренде. Ул һәйбәт кейенгән: башында аҡ сәллә, өҫтөндә — кәзәкей, итектәре ялтырап тора. Аттың өҙәңгеһе, йүгәне көмөштән. Ҡарт, беҙҙе күреү менән, мәмерйәгә кире инеп юғалды. Беҙ доға уҡыныҡ, хәйер ҡалдырҙыҡ та ҡайтырға сыҡтыҡ. Беребеҙ ҙә ул ҡартты башҡа күрмәнек».

Йылҡысыҡҡанкүл тураһында ла шуға оҡшаған легендалар һаман йәшәй. «Йылҡысыҡҡанкүл эргәһендә төнгө ун икенән һуң күл эйәһе һоро арҡалы ала ат күләгәһе булып күренә икән». Информанттар һөйләүе буйынса, элегерәк кешеләр мәмерйә эйәһенең йә бүрегә, йә ҡошҡа әүерелгән образын йыш күрә тоған булғандар. Ә хәҙер, байтаҡтан инде, уны бер кем дә күргәне юҡ.

«Йылҡысыҡҡанкүл» легендаһының баҫылған сығанаҡтарында уның йөкмәткеһе түбәндәгесә: бер егеткә һунарсының эте оҡшай. Эт өсөн ул күл төбөнән бер өйөр йылҡы сығарырға вәғәҙә итә һәм һүҙендә тора. Был аттар һоро арҡалы ала, сыбар тоҡомло була. Урындағы халыҡ бөгөн дә башҡорт тоҡомло аттарҙың Йылҡысыҡҡанкүлдән сығыуына ышана.

Ишморатова Флүзә Йомағужа ҡыҙынан яҙып алынған «Йылҡысыҡҡанкүл» легендаһының икенсе варианты «Аҡбуҙат» эпосын хәтерләтә: «Бер йәш һунарсы, көн һайын күл буйына килеп, ҡоштарға һунар итер булған. Бер тапҡыр ул күл өҫтөндә йөҙөп йөрөгән бик матур өйрәкте күргән. Егет, уны атырға тип, уҡ-һаҙағын тоҫҡаған саҡта, был өйрәк телгә килгән: „Һин егет, миңә атма. Мин һиңә йылҡы өйөрө бүләк итермен“. Егет быға бик ышанып та етмәгән, шулай ҙа тикшереп ҡарарға булған. Өйрәк уға тағы: „Һин, егет, артыңа боролоп ҡарама, өйөңә ҡарай тура атлап бар ҙа, бар“,- тигән. Тағы бер ҡат киҫәткән: „Тик артыңа боролоп ҡарама!“. Егет өйөнә ҡарай атлаған. Бер аҙҙан аттар кешнәгән, тояҡ тауыштары ишеткән. Түҙемлеге етмәй әйләнеп ҡараған егет һәм күлдән сығып килгән аттарҙы күргән. (Ауылдағы бер нисә кешелә әле лә ала, сыбар төҫтәге ат бар. Халыҡ һаман да ошондай аттарҙың Йылҡысыҡҡанкүлдән сығыуына ышана). Егет, әлбиттә, ашыҡҡан (тыйыуҙы үтәмәгән — Х. Г.), бөтөн аттар ҙа күлдән сығып өлгөрмәгән. Шулай булһа ла, тояҡтары ергә тейгән ҡалған аттар егет артынан эйәргән. Шуның өсөн дә был күлде Йылҡысыҡҡанкүл тип йөрөтәләр».

Легенданың өсөнсө вариантының сюжеты ябайыраҡ. Легенданың төп персонажы, көтөүсе егет, йылҡы өйөрөн, һыйыр көтөүен күл төбөнөн бүләк итеп тә, ҡатынының артынан килгән бирнә итеп тә алмай, барыһы ла осраҡлы килеп сыға: «Бер көндө көтөүсе тауыш ишеткән: Юл буйлап туп-тура бар, әйләнеп ҡарама!» Егет тыуған ауылына илткән юл буйлап атлап киткән. Түҙмәгән, күпмелер ваҡыт үткәс, артына әйләнеп ҡараған һәм бер өйөр йылҡының үҙенең артынан килгәнен күргән. Был саҡта ер өҫтөнә малдың бер өлөшө генә сығып өлгөргән була, яртыһы күлгә кире сумған. Ярға иң һуңғыһы булып Аҡбуҙат сығырға тейеш булған. Егет ҡуйылған шартты үтәмәгәнлектән, Аҡбуҙат күл төбөндә тороп ҡалған".

Тимәк, Йылҡысыҡҡанкүл төбөнән ат өйөрө сығыуы тураһындағы легенданың бер нисә варианты бар.

Шуныһы ҡыҙыҡ, урындағы халыҡ был күлдән йылына бер тапҡыр йылҡы сығыуына һаман ышана. Информант Ишморатова Флүзә Йомағужа әйтеүенсә, Аҡбулат ауылында йәшәгән бер әбей: «Йылдың билдәле бер көнөндә хәҙер ҙә Йылҡысыҡҡанкүлдән аттар сыға. Мин был хәлгә үҙем шаһит булдым. Бының өсөн тик тәғәйен көндө һәм ошо көндөң билдәле бер мәлен генә белер кәрәк». 2020 йылда скульптор Өлфәт Ҡобағошов Йылҡысыҡҡан күленән сыҡҡан аттар өйөрө башлығы Аҡбуҙатты һынландырҙы.

Экспедиция материалдарынан күреүенеүенсә, Бөрйән еренең мөғжизәле урындары тураһындағы легендалар халыҡ хәтерендә һаман да тере. Һәм Башҡортостандың был ғәжәйеп мөйөшөн күрергә бер тапҡыр килгән туристар бында ҡабат-ҡабат әйләнеп килә

• 
  Йылҡысыҡҡан күле ярында
• 
  Аҡбуҙат
• 
  Аҡбуҙатҡа һәйкәл

Эрнст Мулдашевтың Йылҡысыҡҡанкүл мөғжизәһенә ҡарашы

«Урал-батыр» һәм «Аҡбуҙат» башҡорт эпостарында ҡанатлы ат Аҡбуҙат, заманында рәссам Рерих төшөргән Тибет легендаларында урын алған ҡанатлы Лунг-Ла һымаҡ, күктән осоп төшкән һәм ер аҫтына китеп, үҙенең артынан бер өйөр йылҡы һәм барса тереклекте эйәртеп, ҡабат ер өҫтөнә сыҡҡан. Башҡортостандың Бөрйән районында, үҙенең артынан йылҡы эйәртеп, ҡанатлы Аҡбуҙат осоп сыҡҡан күлде Йылҡысыҡҡанкүл тип йөрөтәләр.

Был күлдән Хеопс пирамидаһына саҡлы һәм Тибеттағы изге Кайлас тауына тиклем төгәл 3333 км. Диаметры яҡынса 100 метр тәшкил иткән был күл түп-түңәрәк формала, һәм ул төпһөҙ тип һанала. Урындағы халыҡ ваҡыты-ваҡыты менән күлдең төбө, бер юғарыға күтәрелә, бер түбәнгә төшә — «йөрөй» тип иҫәпләй. Эрнст Мулдашев төркөмө акваториияның эхолокацияһын тикшереп, күлдең өҫтөнән төбөнә саҡлы 16 метр тип белдергән. Уларҙан алда күлде тикшергән етди драйверҙар уның тәрәнлеге 12 метр тип билдәләгән.

Экспедиция вәкиле Сергей Селиверстов һыу төбөнә төшөү эштәрен башҡарған. Хатта күпте күргән водолаз да, һыуға сумған саҡта ниндәйҙер шикләнеү тойғоһо кисергән: «…кемдер арттан күҙәткән кеүек тойолдо. Ә Һыу, буръяҡ булһа ла, йә бер төрлө, йә икенсе төрлө ҡиәфәткә инде — ғәҙәти булмаған кеше төҫтәре хасил булды. Тынысһыҙландым. Һыу һаҫы түгел ине».

Йылҡысыҡҡанкүлдең ярҙары тигеҙ таштарҙан тора. Улар ҡалын булмаған ләм менән ҡапланған. 16 метр тәрәнлектә ятҡан төбө тигеҙ һәм шыма, төбөнән йыраҡ булмаған стеналары тип-тигеҙ, тиҙәр. Был төп түгел, ә ҡорғандарҙа ҡош-кешеләр булдырған тығынға оҡшаған тигән фекер тыуа, ти Эрнст Мулдашев. Ә Аҡбуҙат шул тығындан нисек осоп сыҡты икән? Әгәр ер аҫты кешеләре булыуына ышанһаҡ, улар ошо ер аҫтына илткән тығынды бер асып, бер ябып торалыр, тип уйларға ҡала. Юҡҡа ғына бит бындағы халыҡ күл ваҡыты-ваҡыты менән төпһөҙгә әйләнә тип әйтмәйҙер. Шундай осорҙа кешеләр ҡанатлы аттың шәүләһен күрәлер ҙә инде.

Ҡанатлы Аҡбуҙат ергә тереклек килтереүен нисек аңларға? Хәҙер күп кенә ғалимдар, матди есемдең есемһеҙгә әйләнеүен, материалләшеү-дематериалләшеү феноменын таный. Һанлы фотокамералар барлыҡҡа килгәндән бирле беҙгә есемһеҙ донъяны береһенең эсенә икенсеһе һалынған түңәрәктәргә оҡшаған плазмоидтар формаһында күреү мөмкинлеге асылды. Ер аҫтында башлыса, ер өҫтө донъяһы һымаҡ күп төрлө, есемһеҙ донъялыр ул, тип иҫәпләй Эрнст Мулдашев. Ҡанатлы Аҡбуҙат та, моғайын, есемһеҙ булғандыр, һәм ул ер аҫтынан тормоштоң есемһеҙ формаларын алып сыҡҡандыр. Шунан инде улар матди хәлгә күскәндер.

Әгәр Тибет осар аты Лунг-Ла һәм башҡорт Аҡбуҙатын бер ук төрлө тип әйтеүселәр булһа, был дөрөҫ түгел. Сөнки Лунг-Ла Ергә, чиптағы һымаҡ, ерҙәге тормошто булдырыу программаһы яҙылған Шантамани ташын килтергән, тибеҙ. Тибетта тормош ер аҫтында барлыҡҡа килгән, ахырыһы. Ә Аҡбуҙат был тормошто ер өҫтөнә алып сыҡҡан. Һәм Аҡбуҙат яңғыҙ түгел. «Осар ат» төшөнсәһе ерҙең башҡа өлөштәрендә лә билдәле булған, мәҫәлән, монголдарҙа һәм мапуче индеецтарында (Чили).

Башҡорт ҡобайыры «Урал батыр»ҙа Урал батыр ҡанатлы аты Аҡбуҙат менән Бөтөн донъя афәтенә — һыу баҫыуға килтерә алған ҡот осҡос һыу йәндәре дейеүҙәргә ҡаршы көрәшкән һәм уларҙы еңгән. Шулай ҙа дейеүҙәр бөтөнләй ҡороп бөтмәгән булған икән. Урал батыр, вафатынан алда, һуңғы һүҙҙәрен, киләсәк быуындарға васыятын, әйтеп ҡалдырған, онотмайыҡ уларҙы: «Уйһыуҙарҙа, ябыҡ күлдәрҙә йыйылған һыуҙы эсмәгеҙ, уларҙа һеҙҙең эсегеҙгә инеп, һеҙҙе юҡҡа сығарырлыҡ дейеүҙәр йәшеренеп ята»

Һылтанмалар

• [1] 2016 йыл 19 август архивланған.