Емь
Ямь, емь (фин. jäämit) - урта быуаттарла Фенноскандияҙә йәшәүсе ҡайһы бер төньяҡ халыҡтарҙың новгородтар тарафынан исемдәре атамаһы.
Этногенез үҙгәртергә
Андреас Шерен, академик А.Х. Лейберҙың «Ямь» йылъяҙмаһы яҙмаһының һәм Финляндия көньяғындағы тарихи Häme (шведсә tavastland, лат. tavaste) өлкәһе атамаһының ауаздашлығы менән Хяме (hämäläiset) финдарҙан сағыштыра. Икенсе теория буйынса ямь Ладоганың төньяҡ ярынан булған карел кабиләһе була.[1] Төрлө телгә алынған иҫтәлектәрҙә ямь исеме төрлө халыҡтарҙы күрһәтә ала, ул берҙәм географик йәки этник төркөмдө аңлатмай.[2]
Ямьның урыҫ исеме Хямдың фин исеменә тура килергә мөмкин. Был ахырға тиклем асыҡланмаған булып ҡала, сөнки урта быуат сығанаҡтары алыҫ ҡәүемдәрҙең исемдәрен эҙлекһеҙ ҡулланғандар, йыш ҡына уларҙы бутағандар.
Таралышы үҙгәртергә
Ямь Финляндияның үҙәк райондарына башта уҡ булмай, ә башта Ладога күле һәм Төньяҡ Двина (гипотеза авторҙары — Шенген, Барсов) араһында урынлашҡан тигән версия бар. А. Г. Ловин Двина бассейнында йәшәгән кешене балтиҡ фины тип түгел, ә фин-уғыр халыҡтарының төньяҡ фин төркөмөнә һанай. XX быуаттың беренсе яртыһында Карелия муйынтығыныж автохтон халҡы тураһында дискуссиялар алып барыла, унда Карелия һәм Ингерманландия ямьның төп йәшәү урыны булған, унан ул корела менән ҡыҫырыҡланған тип уйланылған.[3]
Ямьның боронғо замандарҙа киң таралыуы хаҡында версия өлөшләтә Ям нығытмаһына нигеҙ һалған кескенә генә ҡәүеменең йәшәү факты хеҙмәт итергә мөмкин.
Шулай уҡ ямьдар 1042 йылда Новгород кенәзе Владимир, Ярослав Мудрыйҙың улы, ямға ҡаршы поход ҡылған ваҡытта ваҡытлы йылдар повесендә иҫкә ала. Әгәр был, ысынлап та ла, хәҙерге Финляндия территорияһына Емца йылғаһы булмайса ямға күрһәтһә, һүҙ Финляндия тарихына ҡағылышлы иң беренсе яҙыу тураһында бара булып сыға.
Яуҙары үҙгәртергә
Хроникаларҙа новгородтар һәм кареллар, Корела (Приозерск) районында йәшәүселәр XII быуатта ямдарға ҡаршы алып барған һуғышы тураһында әйтелә. Сығанаҡтар шулай уҡ ямьдарҙың Ладога буйына яуҙары иҫкә алына.
Ваҡытлы йылдар повесы ямь Рускә яһаҡ түләүен хәбәр итә. Аннары 1123, 1142, 1143, 1149, 1186, 1191, 1227 (йәки 1126), 1228, 1240, 1256, 1292, 1311 йылдарҙа ямь иҫкә алына.
1142 йылда ямь Новгород еренә һөжүм итә һәм 400 кешене юғалтып, Ладога буйында көрәштә җиңелә. 1149 йылда, рус сығанаҡтары буйынса 1000 кешенән торған яңы һөжүм ойоштора. Биш йөҙ новгородты водь менән бергә улар артынан ҡыуып китә һәм еңә.
1227 йылда Новгород кенәзе Ярослав Всеволодович новгородтар менән бергә ямьға яу йөрөй. Шул уҡ ваҡытта ул корел ҡәбиләләрен суҡындырыуҙы тормошҡа ашыра.
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Uino, Pirjo: Ancient Karelia. Archaeological Studies. Helsinki 1997
- ↑ Gabriel Rein: Föreläsningar öfver Finlands historia, 1870, s.101, Martti Linna: Suomen alueellinen pyhimyskultti ja vanhemmat aluejaot, Vesilahti 1346-1996, 1996, s.154-155, Sama: Suomen vanhemmista aluejaoista, Muinaistutkija 4/1996
- ↑ Ловин А. Г. Заволжье в средневековой русской истории X—XIII вв. Диссертация на соискание степени кандидата исторических наук.— Архангель, 2001.— Л.105.
Сығанаҡтар үҙгәртергә
- Соловьёв А.В. Заметки к "Слову о погибели Рускыя земли" // Труды отдела древнерусской литературы Института русского языка Академии наук СССР : научный сборник. — 1958. — С. 94-101